Spis treści
Od lat kobiety zatrudnione na umowę o pracę mają prawo do urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego czy wychowawczego, a w czasie ich trwania otrzymują zasiłek z ZUS. Podobnych uprawnień przez długi czas brakowało ojcom. W obecnym stanie prawnym jest już inaczej – również mężczyźni mogą liczyć na różne przywileje związane z opieką nad dzieckiem. Chodzi tutaj przede wszystkim o zwolnienie z obowiązku wykonywania pracy, urlop ojcowski oraz zasiłki z ZUS.
Rodzajów urlopów związanych z rodzicielstwem jest wiele i nie są w przepisach opisane zbyt przystępnym językiem. Urlop „tacierzyński”, rodzicielski, wychowawczy, urlop ojcowski, opiekuńczy, okolicznościowy – można się w tym wszystkim pogubić. Wielu ojców może więc nawet nie wiedzieć, że dane uprawnienie mu przysługuje. Stąd pomysł na zebranie w jednym miejscu wszystkich niezbędnych w tym zakresie informacji.
Na początek fundamentalne zastrzeżenie – na żadne z niżej omówionych dobrodziejstw (poza urlopem „tacierzyńskim”!) nie może liczyć ojciec, który nie jest objęty ubezpieczeniem chorobowym. Urlopu od „pracodawcy” nie dostaną więc zatrudnieniu „na czarno”. Również ZUS nie wypłaci im żadnego świadczenia. Praca bez umowy opłaca się więc tylko pozornie. Jeśli planuje się dziecko, lepiej nawet o tym nie myśleć.
Dla lepszego zrozumienia wszystko najlepiej wytłumaczyć na przykładzie. Weźmy niebędących po ślubie partnerów, którzy wydają na świat zdrowe dziecko. Matka i ojciec są zatrudnieni na umowę o pracę (przy omawianiu przedstawię krótko również pozostałe warianty). Mężczyzna chce w pełni skorzystać z przysługujących mu uprawnień.
Nadchodzi długo wyczekiwany dzień. Rodzi się dziecko. Ojciec bardzo chce być przy nim już od pierwszych godzin. Nie musi w tym celu wykorzystywać ani urlopu wypoczynkowego, ani urlopu na żądanie. Może skorzystać z dwudniowego urlopu okolicznościowego1§15 pkt 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 maja 1996 roku w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz.U.2014.1632 -j.t.) |
Jeśli poród zacznie się niespodziewanie, nie musi nawet prosić pracodawcy o zwolnienie. Dopuszczalne jest po prostu niestawienie się do pracy. Wystarczy w wolnej chwili (jak najszybciej) poinformować pracodawcę – telefonicznie czy mailowo – o nieobecności oraz jej przyczynie i usprawiedliwić ją za pomocą aktu urodzenia dziecka już po powrocie. Szef tę sytuację musi zaakceptować – nagła nieobecność spowodowana porodem nie może być przyczyną żadnych negatywnych konsekwencji dla pracownika.
W okresie urlopu okolicznościowego pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia obliczanego tak jak w przypadku zwykłego urlopu wypoczynkowego2§5 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 1996 roku w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy
Osoba zatrudniona w inny sposób niż na podstawie umowy o pracę nie ma prawa do urlopu okolicznościowego.
Matka właśnie urodzonego dziecka już w okresie ciąży korzystała z urlopu macierzyńskiego. Po porodzie kontynuuje to zwolnienie. W tym czasie pobiera również zasiłek macierzyński z ZUS. Kobieta nie pracuje i opiekuje się noworodkiem w domu. Ojciec nie przerwał zatrudnienia. Czuje jednak, że powinien zamienić się z partnerką i przejąć obowiązki wychowawcze. Jednocześnie nie chce rzucać pracy. |
Ma taką możliwość – jest uprawniony do przejęcia części urlopu macierzyńskiego, który staje się potocznie nazywanym urlopem „tacierzyńskim”. Może jednak zrobić to dopiero, gdy matka dziecka wykorzysta po porodzie co najmniej 14 tygodni z przysługującej jej puli3Art. 180 §4 Kodeksu pracy. W związku z tym, że przy urodzeniu jednego dziecka cały „macierzyński” trwa 20 tygodni4Art. 180 §1 Kodeksu pracy, mężczyzna może liczyć na maksymalnie 6 tygodni „tacierzyńskiego”. W najgorszym wypadku nie uzyska urlopu wcale – kobieta może bowiem już przed porodem wykorzystać 6 tygodni ze swojego „macierzyńskiego”.
Urlopu „tacierzyńskiego” udziela pracodawca. Nie ma prawa odmówić – jeśli to zrobi, pracownik będzie mógł rozwiązać umowę z winy pracodawcy i uzyskać odszkodowanie.
Powinno więc wystarczyć złożenie w swoim zakładzie pracy pisemnego wniosku w terminie nie krótszym niż 14 dni przed planowaną datą rozpoczęcia urlopu5Art. 180 §9 Kodeksu pracy6§8 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 grudnia 2015 roku w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków (Dz.U.2015.2243). W podaniu należy wskazać7§8 ust. 1 i 2 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 grudnia 2015 roku w sprawie wniosków dotyczących uprawnień pracowników związanych z rodzicielstwem oraz dokumentów dołączanych do takich wniosków (Dz.U.2015.2243):
Za okres urlopu „tacierzyńskiego” przysługuje pracownikowi zasiłek macierzyński z ZUS8Art. 184 Kodeksu pracy. Jego miesięczna wysokość to:
albo ewentualnie
Co istotne, zasiłek macierzyński z tego tytułu uzyska również mężczyzna niezatrudniony na umowę o pracę, jednakże objęty ubezpieczeniem chorobowym. Jedynym warunkiem jest przerwanie przez niego działalności zarobkowej na czas trwania urlopu. Wysokość świadczenia w typowych przypadkach będzie wynosić tyle ile zarabiał on przeciętnie z tytułu wykonywanych zleceń czy prowadzenia działalności10Art. 48 i 48a ustawy z dnia 5 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa
Ponadto, z omawianego dobrodziejstwa skorzysta również mężczyzna (zatrudniony na umowę o pracę), który przejmuje zasiłek macierzyński po partnerce ubezpieczonej z innego tytułu niż umowa o pracę11Art. 180 §5 Kodeksu pracy
Gdy matka przebywa w szpitalu12Art. 180 §10 i §11 Kodeksu pracyalbo legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji13Art. 180 §6 i §7 Kodeksu pracy, ojciec jest w lepszej sytuacji. Może przejąć urlop macierzyński po wykorzystaniu przez kobietę po porodzie 8 tygodni z przysługującej jej puli (a nie 14 tygodni jak w typowej sytuacji). Dotyczy to ubezpieczonego chorobowo bez względu na podstawę zatrudnienia.
Urlop macierzyński przejmie również mężczyzna – pracownik w przypadku zgonu matki dziecka (nawet nieubezpieczonej chorobowo!). W takim wypadku nie ma znaczenia długość wykorzystanego przez nią urlopu14Art. 180 §12 Kodeksu pracy
Urlopu „tacierzyńskiego” nie udziela się w częściach. Jest więc ciągły. W doktrynie prawniczej przyjmuje się natomiast, że mężczyzna może ponownie (powrotnie) przekazać go matce dziecka15E. Maniewska, Kodeks pracy. Komentarz, Lex 2018
Kiedy skończy się już okres urlop macierzyńskiego, matka i ojciec mogą powrócić do pracy. 20 tygodni to jednak niewiele, więc rodzice chcą dalej osobiście opiekować się dzieckiem. Jeśli są zatrudnieni na podstawie umowy o pracę, mogą skorzystać z urlopu rodzicielskiego. |
Przysługuje on zarówno matce, jak i ojcu. Jego długość przy urodzeniu jednego dziecka wynosi 32 tygodnie. Może być wykorzystywany jednocześnie przez oboje rodziców, przy czym łączny czas trwania zwolnienia nie może przekroczyć wartości wyżej wskazanej16Art. 1821aKodeksu pracy.
Urlop rodzicielski jest udzielany jednorazowo albo maksymalnie w czterech częściach nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia. Żadna z części nie może być krótsza niż 8 tygodni (poza pierwszą w przypadku urodzenia jednego dziecka – ta nie może być krótsza niż 6 tygodni). Pierwsza część musi przypadać bezpośrednio po urlopie macierzyńskim. Urlop rodzicielski w wymiarze do 16 tygodni może być udzielony w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej części17Art. 1821cKodeksu pracy
Urlop rodzicielski jest udzielany na pisemny wniosek pracownika – ojca, składany w terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu18Art. 1821dKodeksu pracy. Pracodawca również w tym przypadku nie może odmówić. Do wniosku należy dołączyć dokumenty jak przy urlopie „tacierzyńskim”.
Pracownik może łączyć korzystanie z urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego tego urlopu w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy. W takim przypadku urlopu rodzicielskiego udziela się na pozostałą część wymiaru czasu pracy19Art. 1821eKodeksu pracy. Ulega on wydłużeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu podjętej pracy20Art. 1821fKodeksu pracy.
Za czas przebywania na urlopie rodzicielskim przysługuje zasiłek macierzyński w wysokości:
Urlop „tacierzyński” i rodzicielski się skończył, natomiast ojciec odczuwa dalszą potrzebę stałego kontaktu z dzieckiem. Jeśli jest zatrudniony na umowę o pracę, ma prawo prosić pracodawcę o udzielenie urlopu ojcowskiego w wymiarze do 2 tygodni, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 24. miesiąca życia. |
Urlopu udziela się w nie więcej niż dwóch częściach na pisemny wniosek pracownika – ojca wychowującego dziecko, składany w terminie nie krótszym niż 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu21Art. 1823 Kodeksu pracy. Pracodawca jest obowiązany uwzględnić wniosek pracownika. Podanie powinno zawierać elementy tożsame jak w przypadku urlopu „tacierzyńskiego”.
Za czas przebywania na urlopie ojcowskim mężczyzna uzyska 100% swojego dotychczas otrzymywanego wynagrodzenia. Świadczenie pochodzić będzie z ZUS.
W naszym przykładzie ojciec tak przywiązał się do samodzielnego wychowania dziecka, że chciałby kontynuować to również po wykorzystaniu urlopu rodzicielskiego oraz ojcowskiego. Jeśli jest zatrudniony na umowę o pracę od co najmniej 6 miesięcy, może poprosić o udzielenie urlopu wychowawczego22Art. 186 Kodeksu pracy. |
Ma on jednak jedną istotną wadę – jest bezpłatny. Za jego okres nie przysługuje ani wynagrodzenie, ani żadne świadczenie z ZUS.
Wymiar urlopu wychowawczego wynosi do 36 miesięcy. Urlop jest udzielany na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia23Art. 186 §2 Kodeksu pracy. Kolejne 36 miesięcy tego urlopu otrzymać można jeśli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki pracownika. W takim wypadku nie może skończyć się on później niż w dniu ukończenia przez dziecko 18. roku życia24Art. 186 §3 Kodeksu pracy.
Urlopem wychowawczym dzielić się mogą oboje rodzice, przy czym jedno z nich ma wyłączne prawo do skorzystania z niego w wymiarze nie krótszym niż miesiąc. Zwolnienie udzielane jest w nie więcej niż 5 częściach25Art. 186 §8 Kodeksu pracy.
Aby uzyskać urlop wychowawczy, należy złożyć wniosek do pracodawcy terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z niego26Art. 186 §7 Kodeksu pracy. Szef jest obowiązany uwzględnić prośbę. Podanie powinno zawierać:
W czasie urlopu wychowawczego można podejmować zatrudnienie pod warunkiem, że nie spowoduje to zaprzestania osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem27Art. 186 Kodeksu pracy.
Pracodawca dopuszcza pracownika po zakończeniu urlopu wychowawczego do pracy na dotychczasowym stanowisku, a jeżeli nie jest to możliwe, na stanowisku równorzędnym z zajmowanym przed rozpoczęciem urlopu lub na innym stanowisku odpowiadającym jego kwalifikacjom zawodowym, za wynagrodzeniem nie niższym od wynagrodzenia za pracę przysługującego pracownikowi w dniu podjęcia pracy na stanowisku zajmowanym przed tym urlopem28Art. 186 Kodeksu pracy.
Rodzice wrócili do pracy. Dziecko już trochę urosło i poszło do szkoły. Ma ważny występ przed kolegami i nauczycielami. Chce, aby ojciec wsparł go swoją obecnością. To okazja, aby wykorzystać krótkotrwałe zwolnienie od pracy w celu opieki nad dzieckiem. |
Udziela się go pracownikowi, którego dziecko nie ukończyło 14. roku życia. Wymiar tego urlopu to 2 dni (albo 16 godzin, jeśli mężczyzna nie pracuje na pełny etat) w każdym roku kalendarzowym29Art. 188 §1 Kodeksu pracy.
W czasie zwolnienia pracownik zachowuje prawo do pełnego wynagrodzenia.
Jeśli matka dziecka jest również pracownikiem, nie może ona wykorzystać przysługującego jej zwolnienia w tym samym dniu, w którym planuje zrobić to ojciec30Art. 189 Kodeksu pracy.
Występ szkolny się udał i rozpoczęły się wakacje. Jednak pech chciał, że dziecko dostało anginy i musi zostać w domu ponad tydzień. Matka wyjechała w delegacje a ojciec normalnie chodzi do pracy. Wykorzystał już cały urlop wypoczynkowy, jednak chciałby zaopiekować się dzieckiem. Może to zrobić korzystając ze zwolnienia wydawanego przez lekarza. |
Co istotne, z takiego dobrodziejstwa można skorzystać nie tylko w związku z potrzebą osobistego zajęcia się swoją pociechą. Katalog przypadków jest obszerny. Mianowicie, można nie przyjść do pracy, jeśli zaistnieje konieczność sprawowania opieki nad31Art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa:
Czas trwania zwolnienia wynosi od 14 do 60 dni w każdym roku kalendarzowym, w zależności od tego, z którym przypadkiem (z powyższego katalogu) mamy do czynienia33Art. 33 ustawy z dnia 5 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
Wysokość świadczenia to 80% podstawy wymiaru, czyli w praktyce 80% otrzymywanego wynagrodzenia34Art. 35 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Zasiłek przysługuje każdej osobie objętej ubezpieczeniem chorobowym, a więc nie tylko zatrudnionym na podstawie umowy o pracę.
Zwolnienie wydaje lekarz posiadający odpowiednie uprawnienia do wystawiania tego typu zaświadczeń. Należy mu dostarczyć dokumenty potwierdzające chorobę członka rodziny albo inną okoliczność wskazaną powyżej35Art. 53 i nast. ustawy z dnia 5 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
Należy zdać sobie sprawę, że regulacje prawne kształtujące uprawnienia ojca w związku z rodzicielstwem są dość skomplikowane. Istnieje bowiem dużo różnych nietypowych przypadków, które musiały zostać uwzględnione. Inne prawa ma rodzic niepełnosprawnego dziecka czy opiekun osoby przysposobionej. Różna jest długość trwania urlopów w zależności od liczby dzieci urodzonych przy jednym porodzie. Dlatego też, jeśli jesteś w nietypowej sytuacji, najlepiej na spokojnie zajrzyj do przepisów. Jeśli natomiast jesteś ojcem jednego, zdrowego dziecka, powyższy poradnik powinien wystarczyć.
Podsumowując, jako ojciec możesz liczyć na:
Pamiętaj o innych ważnych kwestiach: