Spis treści
Każda kobieta objęta ubezpieczeniem społecznym może liczyć na przywileje związane z macierzyństwem. Przez okres nieprowadzenia działalności zawodowej w związku z urodzeniem dziecka matce należy się zasiłek wypłacany przez ZUS. Jeśli jest zatrudniona na umowę o pracę, pracodawca musi udzielić jej długotrwałego zwolnienia z gwarancją powrotu po macierzyńskim. Mowa tutaj o urlopie macierzyńskim, ale nie tylko. Co z powrotem do pracy po urlopie rodzicielskim? Rodzajów urlopów związanych z rodzicielstwem jest więcej. Warto je poznać.
Urlop nie dla pracującej na umowie zlecenie
Na początek chyba najważniejsza rzecz, o której powinna pamiętać przyszła matka. Ustawowego prawa do żadnego z urlopów związanych z rodzicielstwem nie ma kobieta prowadząca działalność zawodową na innej podstawie niż umowa o pracę. Oczywiście takie uprawnienia mogą być zawarte w konkretnej umowie zlecenie czy umowie o dzieło, jednak jest to kwestia zupełnie indywidualna i zależna od woli zleceniodawcy. Brak jest natomiast w tych przypadkach jakichkolwiek gwarancji ustawowych.
Powyższe zastrzeżenie nie dotyczy natomiast zasiłku macierzyńskiego, który jest należny każdej ubezpieczonej chorobowo kobiecie. Nie ma więc znaczenia to czy pracuje ona na umowę o pracę, umowę zlecenie czy prowadzi własną działalność gospodarczą.
Na co konkretnie może liczyć matka?
Dla lepszego zrozumienia wszystko najlepiej wytłumaczyć na przykładzie. Weźmy niebędących po ślubie partnerów, którzy wydają na świat zdrowe dziecko. Matka jest zatrudniona na umowę o pracę (przy omawianiu przedstawię krótko również pozostałe warianty) i chce skorzystać ze wszystkich przysługujących jej uprawnień.
Urlop okolicznościowy
| Teoretycznie może się tak zdarzyć, że kobieta pracuje aż do ostatniej chwili – w praktyce do dnia porodu. Kiedy ta długo wyczekiwana chwila wreszcie nastąpi, siłą rzeczy praca musi zostać przerwana. Matka nie musi jednak od razu wykorzystywać urlopu macierzyńskiego. Może w pierwszej kolejności skorzystać z dwudniowego urlopu okolicznościowego1§15 pkt 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 15 maja 1996 roku w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy (Dz.U.2014.1632 -j.t.). |
Jeśli poród zacznie się niespodziewanie, nie musi nawet prosić pracodawcy o zwolnienie. Dopuszczalne jest po prostu niestawienie się do pracy. Wystarczy w wolnej chwili (jak najszybciej) poinformować pracodawcę – telefonicznie czy mailowo – o nieobecności oraz jej przyczynie i usprawiedliwić ją za pomocą aktu urodzenia dziecka w późniejszym czasie. Szef tę sytuację musi zaakceptować – nagła nieobecność spowodowana porodem nie może być przyczyną żadnych negatywnych konsekwencji dla matki.
W okresie urlopu okolicznościowego pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia obliczanego tak jak w przypadku zwykłego urlopu wypoczynkowego2§5 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 maja 1996 roku w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia w okresie niewykonywania pracy oraz wynagrodzenia stanowiącego podstawę obliczania odszkodowań, odpraw, dodatków wyrównawczych do wynagrodzenia oraz innych należności przewidzianych w Kodeksie pracy. Warto więc z tego prawa skorzystać, gdyż dzięki temu w praktyce wydłuży się czas przebywania na urlopie macierzyńskim.
Urlop macierzyński
| Oczywiście powyższa sytuacja nie występuje za często w praktyce. Kobiety przeważnie rozpoczynają korzystanie z urlopu macierzyńskiego przed porodem. Oczywiście mają do tego pełne prawo. Tak też właśnie stało się w omawianym przykładzie. Przyszła matka już na kilka tygodni przed terminem porodu pożegnała się z pracą. Wróci do niej najwcześniej dopiero za kilka miesięcy. |
Urlop do podziału z ojcem dziecka
Pewnie nie wszyscy mają tego świadomość, ale urlop macierzyński to nie tylko uprawnienie matki. Skorzystanie z tego dobrodziejstwa to jej obowiązek. Ustawodawca wyraźnie wskazał, że kobieta może powrócić do pracy po urlopie macierzyńskim dopiero po upływie 14 tygodni od dnia porodu.
Warto wspomnieć w tym miejscu o wyjątkach dotyczących kobiet legitymujących się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji oraz pozostających w szpitalu po urodzeniu dziecka. Te mogą przerwać swój urlop macierzyński już po 8 tygodniach od dnia porodu. Także w tym wypadku warunkiem jest tutaj przekazanie tego uprawnienia ojcu dziecka. Ewentualnie – co jest niemożliwe w standardowej sytuacji – opiekę nad noworodkiem może przejąć ubezpieczony inny członek rodziny.
Czas trwania urlopu macierzyńskiego
Kobieta ma również wpływ na to jaką część urlopu macierzyńskiego wykorzysta przed planowanym dniem porodu. Ustawodawca stwierdził, że może to być maksymalnie 6 tygodni3Art. 180 §2 Kodeksu pracy. Pozostała część musi być wykorzystana nieprzerwanie po urodzeniu dziecka. Jedyny wyjątek dotyczy tutaj sytuacji, w której dziecko pozostaje w szpitalu – wtedy urlop może zostać przerwany na czas trwania hospitalizacji, jeśli wcześniej trwał on przez 8 tygodni po porodzie4Art. 181 Kodeksu pracy.
Łączny czas trwania urlopu macierzyńskiego wynosi:
- 20 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
- 31 tygodni – w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie;
- 33 tygodni – w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie;
- 35 tygodni – w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie;
- 37 tygodni – w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie5Art. 180 §1 Kodeksu pracy.
Wniosek o urlop macierzyński – czy zawsze jest konieczny?
Urlopu macierzyńskiego udziela pracodawca. Nie ma prawa odmówić – jeśli to zrobi, pracownik będzie mógł rozwiązać umowę z winy swojego szefa i uzyskać odszkodowanie. W praktyce stosowny wniosek konieczny jest tylko wtedy, gdy pracownica zamierza przerwać pracę jeszcze przed porodem. Podanie do pracodawcy musi zawierać:
- miejscowość i datę założenia wniosku,
- imię i nazwisko pracownika,
- dane pracodawcy,
- prośbę o udzielenie urlopu,
- imię i nazwisko dziecka,
- datę porodu,
- datę początkową i końcową urlopu,
- podpis pracownika.
Jeśli kobieta zdecyduje się skorzystać z urlopu macierzyńskiego dopiero po urodzeniu dziecka, będzie musiała jedynie przedstawić pracodawcy zaświadczenie o porodzie i akt urodzenia.
Wniosek będzie konieczny także w przypadku chęci przekazania części urlopu macierzyńskiego ojcu dziecka. Stosowne „podanie w sprawie rezygnacji z korzystania z części urlopu macierzyńskiego” kobieta składa swojemu pracodawcy w terminie nie krótszym niż 7 dni przed powrotem do pracy.
Zasiłek macierzyński
Za okres urlopu macierzyńskiego przysługuje pracownikowi zasiłek macierzyński z ZUS6Art. 184 Kodeksu pracy. Aby go uzyskać, należy złożyć odpowiedni wniosek – formularz można znaleźć na stronie internetowej ZUS. Miesięczna wysokość świadczenia to:
- 100% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia wypłaconego matce przez pracodawcę w okresie ostatnich 12 miesięcy7Art. 31 ust. 1 w zw. z art. 36 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U.2017.1368 -j.t.). W praktyce kobieta otrzyma więc miesięczne sumę równą jej standardowemu wynagrodzeniu
albo ewentualnie
- 80% tego wynagrodzenia, jeśli matka dziecka złoży – nie później niż 21 dni po porodzie – wniosek o udzielenie jej urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze bezpośrednio po urlopie macierzyńskim.
Co istotne, zasiłek macierzyński z tego tytułu uzyska również kobieta niezatrudniona na umowę o pracę, jednakże objęta ubezpieczeniem chorobowym. Chodzi tutaj o osobę działającą na podstawie umowy zlecenie czy prowadzącą własną działalność gospodarczą. UWAGA: kobiety pracujące na podstawie tych tytułów prawnych nie są objęte ubezpieczeniem chorobowym z mocy ustawy – muszą złożyć odpowiedni wniosek w ZUS na początku zatrudnienia czy tuż po rejestracji własnej działalności!
Zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało w okresie ciąży:
- wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy8Art. 30 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U.2017.1368 -j.t.)
- z naruszeniem przepisów prawa, stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu.
Co istotne, objęcie ubezpieczeniem chorobowym następuje z dniem podjęcia pracy. W związku z tym, żadne negatywne konsekwencje nie mogą spotkać kobiety, która zaszła w ciążę bezpośrednio po zawarciu umowy z pracodawcą. W takim wypadku zasiłek macierzyński przysługuje jej w normalnej wysokości. Matka może jednak spodziewać się kontroli ze strony ZUS, który będzie sprawdzał czy zatrudnienie nie było fikcyjne i podjęte tylko po to, aby uzyskać zasiłek macierzyński. Warto dysponować więc dowodami na potwierdzenie faktycznego wykonywania pracy.
Urlop rodzicielski
Kiedy skończy się już ten czas, matka może zdecydować o powrocie do pracy po macierzyńskim. 20 tygodni to jednak niewiele, więc chce ona dalej osobiście opiekować się dzieckiem. Jeśli jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę, może skorzystać z urlopu rodzicielskiego.
Czas trwania urlopu i warunki jego udzielenia
Przysługuje on zarówno matce, jak i ojcu. Jego długość przy urodzeniu jednego dziecka wynosi 32 tygodnie (34 tygodnie przy ciąży mnogiej). Może być wykorzystywany jednocześnie przez oboje rodziców, przy czym łączny czas trwania zwolnienia nie może przekroczyć wartości wyżej wskazanej9Art. 1821a Kodeksu pracy.
Jeśli idzie o warunki udzielenia urlopu i kwestię jego podziału na części, warto wspomnieć, że:
- Urlop rodzicielski jest udzielany jednorazowo albo maksymalnie w czterech częściach, nie później niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6. rok życia
- Żadna z części nie może być krótsza niż 8 tygodni (poza pierwszą w przypadku urodzenia jednego dziecka – ta nie może być krótsza niż 6 tygodni)
- Pierwsza część musi przypadać bezpośrednio po urlopie macierzyńskim
- Urlop rodzicielski w wymiarze do 16 tygodni może być udzielony w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po poprzedniej części10Art. 1821cKodeksu pracy.
Urlop rodzicielski jest udzielany na pisemny wniosek matki. Pracodawca również w tym przypadku nie może odmówić. Do podania należy dołączyć dokumenty jak przy urlopie macierzyńskim. Wniosek może być złożony:
- nie później niż 21 dni po porodzie, jeśli kobieta zamierza wykorzystać urlop rodzicielski bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego11Art. 1791§1 Kodeksu pracy –
albo ewentualnie
- nie później niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu12Art. 1821d§1 Kodeksu pracy
Pracownik może łączyć korzystanie z urlopu rodzicielskiego z wykonywaniem pracy u pracodawcy udzielającego tego urlopu w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy. W takim przypadku urlopu rodzicielskiego udziela się na pozostałą część wymiaru czasu pracy13Art. 1821eKodeksu pracy. Ulega on wydłużeniu proporcjonalnie do wymiaru czasu podjętej pracy14Art. 1821fKodeksu pracy.
Zasiłek macierzyński przy urlopie rodzicielskim
Za czas przebywania na urlopie rodzicielskim ubezpieczonej chorobowo matce przysługuje zasiłek macierzyński w wysokości:
- 100% podstawy wymiaru (w praktyce 100% dotychczas otrzymywanego wynagrodzenia) za pierwsze 6 tygodni przy urodzeniu jednego dziecka (8 tygodni w wypadku ciąży mnogiej)
- 60% podstawy wymiaru za pozostały okres
albo ewentualnie
- 80% za cały okres, jeśli kobieta złoży – nie później niż 21 dni po porodzie – wniosek o udzielenie jej urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze bezpośrednio po urlopie macierzyńskim.
Urlop wychowawczy
| W naszym przykładzie matka tak przywiązała się do samodzielnego wychowania dziecka, że chciałaby kontynuować to również po wykorzystaniu urlopu rodzicielskiego. Jeśli jest zatrudniona na umowę o pracę od co najmniej 6 miesięcy, może poprosić o udzielenie urlopu wychowawczego15Art. 186 Kodeksu pracy. |
Warunki i czas trwania
Ma on jednak jedną istotną wadę – jest bezpłatny. Za jego okres nie przysługuje ani wynagrodzenie, ani żadne świadczenie z ZUS.
Czas trwania urlopu wychowawczego to maksymalnie 36 miesięcy. Jest on udzielany na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia. Kolejne 36 miesięcy tego urlopu otrzymać można, jeśli z powodu stanu zdrowia potwierdzonego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecko wymaga osobistej opieki pracownika. W takim wypadku nie może skończyć się on później niż w dniu ukończenia przez dziecko 18. roku życia.
Urlopem wychowawczym dzielić się mogą oboje rodzice, przy czym jedno z nich ma wyłączne prawo do skorzystania z niego w wymiarze nie krótszym niż miesiąc. Zwolnienie udzielane jest w nie więcej niż 5 częściach.
W czasie urlopu wychowawczego można podejmować zatrudnienie pod warunkiem, że nie spowoduje to zaprzestania osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem.
Wniosek o urlop wychowawczy
Aby uzyskać urlop wychowawczy należy złożyć wniosek do pracodawcy terminie nie krótszym niż 21 dni przed rozpoczęciem korzystania z urlopu. Ten jest obowiązany go uwzględnić. Podanie powinno zawierać:
- imię i nazwisko pracownika;
- imię i nazwisko dziecka, na które ma być udzielony urlop wychowawczy albo jego część;
- wskazanie okresu, na który ma być udzielony urlop wychowawczy albo jego część na dane dziecko;
- wskazanie okresu urlopu wychowawczego, który dotychczas został wykorzystany na dane dziecko;
- określenie liczby części urlopu wychowawczego, z których dotychczas skorzystano na dane dziecko.
- oświadczenie pracownika dotyczące korzystania z części urlopu rodzicielskiego na dane dziecko w terminie nieprzypadającym bezpośrednio po wykorzystaniu poprzedniej części urlopu rodzicielskiego albo zasiłku za okres odpowiadający okresowi części urlopu rodzicielskiego, ze wskazaniem liczby części urlopu wykorzystanych w taki sposób;
- oświadczenie pracownika o braku zamiaru korzystania przez drugiego rodzica albo opiekuna dziecka z urlopu wychowawczego przez okres wskazany we wniosku albo o okresie, w którym drugi rodzic albo opiekun dziecka zamierza korzystać z urlopu wychowawczego w okresie objętym wnioskiem;
Krótkotrwałe zwolnienie od pracy
| Rodzice wrócili do pracy. Dziecko już trochę urosło i poszło do szkoły. Ma ważny występ przed kolegami i nauczycielami. Chce, aby matka wsparła go swoją obecnością. To okazja, aby wykorzystać krótkotrwałe zwolnienie od pracy w celu opieki nad dzieckiem. |
Udziela się go pracownikowi, którego dziecko nie ukończyło 14. roku życia. Wymiar tego urlopu to 2 dni (albo 16 godzin, jeśli kobieta nie pracuje na pełny etat) w każdym roku kalendarzowym.
W czasie zwolnienia pracownik zachowuje prawo do pełnego wynagrodzenia.
Jeśli ojciec dziecka jest również pracownikiem, nie może on wykorzystać przysługującego jej zwolnienia w tym samym dniu, w którym planuje zrobić to matka.
Zwolnienie na opiekę nad chorym dzieckiem
| Występ szkolny się udał i rozpoczęły się wakacje. Jednak pech chciał, że dziecko dostało anginy i musi zostać w domu ponad tydzień. Ojciec wyjechał w delegacje, a matka normalnie chodzi do pracy. Wykorzystała już cały urlop wypoczynkowy, jednak chciałaby zaopiekować się dzieckiem. Może to zrobić korzystając ze zwolnienia wydawanego przez lekarza ZUS z powodu konieczności osobistego zajęcia się swoją pociechą. |
Co istotne, z takiego dobrodziejstwa można skorzystać nie tylko z tej przyczyny. Katalog przypadków jest obszerny. Mianowicie, można nie przyjść do pracy jeśli zaistnienie konieczność sprawowania opieki nad:
- dzieckiem w wieku do ukończenia 8 lat w przypadku:
- nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub szkoły, do których dziecko uczęszcza, a także w przypadku choroby niani, z którą rodzice mają zawartą umowę uaktywniającą
- porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi lub rodzicowi sprawowanie opieki,
- pobytu małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne;
- chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat
- chorym dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji do ukończenia 18 lat
- dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji do ukończenia 18 lat w przypadku:
- porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia temu małżonkowi lub rodzicowi sprawowanie opieki,
- pobytu małżonka ubezpieczonego lub rodzica dziecka, stale opiekujących się dzieckiem, w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne;
- innym chorym członkiem rodziny, przy czym za członka rodziny uważa się drugiego rodzica dziecka, nawet jeśli nie jest on małżonkiem ubezpieczonego
Czas trwania zwolnienia wynosi od 14 do 60 dni w każdym roku kalendarzowym, w zależności od tego, z którym przypadkiem (z powyższego katalogu) mamy do czynienia.
Wysokość świadczenia to 80% podstawy wymiaru, czyli w praktyce 80% otrzymywanego wynagrodzenia. Zasiłek przysługuje każdej osobie objętej ubezpieczeniem chorobowym, a więc nie tylko zatrudnionym na podstawie umowy o pracę.
Zwolnienie wydaje lekarz posiadający odpowiednie uprawnienia do wystawiania tego typu zaświadczeń, któremu należy dostarczyć dokumenty potwierdzające chorobę członka rodziny albo inną okoliczność wskazaną powyżej.
Urlopy dla mamy w pigułce
Widać wyraźnie, że regulacje dotyczące uprawnień kobiety w związku z macierzyństwem są bardzo rozbudowane. Warto zastrzec, że powyżej opisano uprawnienia matki biologicznej. Jeśli natomiast dziecko pojawiło się w rodzinie dzięki instytucji przysposobienia (adopcji), najlepiej samodzielnie zajrzeć do przepisów, gdyż w tym zakresie zawierają one pewne specyficzne regulacje.
Podsumowując, jako matka możesz liczyć na:
- Urlop okolicznościowy – przysługują ci 2 dni zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia z okazji urodzenia się dziecka, jeśli nie jesteś jeszcze na urlopie macierzyńskim.
- Urlop macierzyński – jego długość wynosi przy jednym dziecku 20 tygodni, przy czym maksymalnie 6 tygodni może przypaść przed porodem. Korzystanie z tego urlopu jest obowiązkowe, jednakże jego część może być przekazana ojcu dziecka. W czasie „macierzyńskiego” otrzymasz z ZUS zasiłek w wysokości 100% albo 80% wynagrodzenia.
- Urlop rodzicielski – trwa przy jednym dziecku 32 tygodnie. Możesz go dzielić z ojcem dziecka. Na początku zasiłek z tego tytułu wyniesie 100% wynagrodzenia, a po 6 tygodniach – 60% (ewentualnie 80% przez cały czas jego trwania).
- Urlop wychowawczy – jest bezpłatny i przy wychowywaniu zdrowego dziecka trwa i maksymalnie 36 miesięcy. Możesz go podzielić na 5 części i wykorzystać do ukończenia przez dziecko 6. roku życia.
- Krótkotrwałe zwolnienie od pracy – w każdym roku kalendarzowym możesz skorzystać ze swoistego „urlopu na żądanie” przez nie więcej niż 2 dni. W tym czasie zachowujesz prawo do wynagrodzenia.
- Zwolnienie na czas sprawowania opieki nad członkiem rodziny – może trwać od 14 do 60 dni w roku w zależności od przypadku. W tym czasie otrzymujesz z ZUS zasiłek opiekuńczy w wysokości 80% wynagrodzenia.
Pamiętaj o innych ważnych kwestiach:
- Zadbaj o zatrudnienie na podstawie umowy o pracę albo co najmniej uzyskaj w inny sposób tytuł do ubezpieczenia chorobowego.
- Złóż w odpowiednim czasie wniosek do pracodawcy (nie dotyczy to zwolnienia opiekuńczego, którego udziela lekarz – podobnie jak w przypadku popularnego L4) i załącz wymagane dokumenty.
- Złóż odpowiedni wniosek do ZUS – inaczej nie otrzymasz zasiłku macierzyńskiego.
- Wymagaj od pracodawcy respektowania twoich praw do zwolnienia – brak zgody na udzielenie urlopów związanych z rodzicielstwem uzasadnia wypowiedzenie umowy z winy pracodawcy, co pozwala uzyskać odszkodowanie.
