Spis treści
Układ odpornościowy pełni niezwykle ważną rolę w organizmie – ma go chronić przed szkodliwym wpływem drobnoustrojów. Aby układ immunologiczny mógł się prawidłowo rozwijać (a proces ten trwa nawet do 15. roku życia1Osugi Y, Hara J, Kurahashi H i wsp. Age related changes In surface antigens on peripherial lymphocytes of healthly children. Clin Exp Immunol 1995;100:543-548.), rodzice powinni go wspierać m.in. poprzez komponowanie prawidłowej diety dziecka. Jak jeszcze można budować tarczę ochronną organizmu?
Co wiesz o układzie immunologicznym dziecka?
Odporność dziecka kształtuje się jeszcze długo po narodzinach. W życiu płodowym dziecko rozwija się w bezpiecznym środowisku, a po przyjściu na świat zdrowy noworodek chroniony jest przed infekcjami głownie poprzez przeciwciała pochodzące od matki2Majkowska-Wojciechowska B. Zmiany układu immunologicznego wraz z wiekiem. Żywność dla zdrowia.. Jednak ich poziom w organizmie dziecka spada gwałtownie już po porodzie a zanim własne przeciwciała zostaną wyprodukowane, mija wiele tygodni3Lydyard PM i wsp. Immunologia. Krótkie wykłady. PWN S.A. Warszawa 2001.. Podatność na infekcje w dzieciństwie można wytłumaczyć zatem niedojrzałością układu immunologicznego. Odporność malucha musi się stopniowo wykształcić i „nauczyć” skutecznej walki z chorobami!
Jak wzmocnić odporność i hartować mały organizm?
Często, w języku potocznym, mówi się o hartowaniu dzieci. Właściwymi działaniami możemy pozytywnie „zaprogramować” zdrowie malucha na przyszłość. Tryb życia odgrywa bardzo ważną rolę w nabywaniu, kształtowaniu i wzmacnianiu odporności u dzieci. Czynniki pozytywnie wpływające na układ odpornościowy to przede wszystkim ruch na świeżym powietrzu, regularne wietrzenie mieszkania, dbanie o odpowiednią wilgotność powietrza, okresowa zmiana klimatu, prawidłowe ubieranie dziecka. Kluczowe dla rozwoju i zapewnieniu optymalnego funkcjonowania komórek układu immunologicznego jest też właściwe żywienie4Dymarska E. i wsp., Wpływ sposobu odżywiania na układ odpornościowy. Immunomodulacyjne działanie kwasów tłuszczowych, witamin i składników mineralnych oraz przeciwutleniaczy. Nowiny lekarskie 2013, 82, 3, 222–231. Osłabienie organizmu, w tym odporności, może wynikać z niedoborów ważnych składników odżywczych.
Karmienie piersią a odporność
Zalet tego sposobu żywienia niemowląt nie da się przecenić. W pierwszym roku życia dziecka to mleko mamy jest podstawą jego diety. Kobiecy pokarm dostarcza wielu cennych składników, które wspomagają odporność dziecka w wielu aspektach. Czynniki odpornościowe zawarte w mleku matki są znaczącym źródłem odporności, zanim organizm dziecka zacznie wytwarzać własne przeciwciała, dodatkowo zwiększają kolonizację dobroczynnych bakterii i hamują kolonizację niewłaściwych oraz pomagają w eliminacji z organizmu bakterii i wirusów5Poradnik karmienia piersią według zaleceń Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2015. Badania potwierdzają, że karmienie naturalne wykazuje silne działanie ochronne noworodka przed infekcjami układu pokarmowego i oddechowego, a efekt ten utrzymuje się nawet po zakończeniu karmienia6Feleszko W., Karmienie piersią – najskuteczniejsza immunostymulacja w okresie noworodkowym, Biuletyn dla środowisk medycznych „Żywność dla zdrowia” nr 8 – maj 2008 r. Dodatkowo mleko mamy dostarcza niemowlęciu odpowiednią ilość energii, białka, długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, prebiotyków oraz witamin i składników mineralnych, co również pomaga wzmocnić organizm i wzmocnić odporność.
Dieta na odporność
Prawidłowa dieta ma wielkie znaczenie dla rozwoju całego organizmu w kluczowym okresie 1000 pierwszych dni życia. Powinna zawierać składniki wspierające również kształtowanie się odporności, w tym m.in. niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe z grupy omega-37Swanson D. i wsp., Omega-3 fatty acids EPA and DHA: health benefits throughout life. Advances in Nutrition, 2012, 3.1: 1-7.. Żelazo to kolejny ważny składnik, który bierze udział w reakcjach odpornościowych, wspomagając rozwój systemu immunologicznego8Dymarska E. i wsp., Wpływ sposobu odżywiania na układ odpornościowy. Immunomodulacyjne działanie kwasów tłuszczowych, witamin i składników mineralnych oraz przeciwutleniaczy. Nowiny lekarskie 2013, 82, 3, 222–231. Jego niedobór już u ciężarnej jest przyczyną wielu poważnych zaburzeń, m.in. zaburzenia odporności u dziecka9Świątkowska D., Poradnik żywienia dla kobiet w ciąży, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2013. Dla prawidłowego przebiegu reakcji immunologicznych niezbędne są też witaminy A i C10Krzysio M. i wsp., Wpływ wybranych składników odżywczych pożywienia na funkcjonowanie układu odpornościowego Cz. II. Immunomodulacyjne działanie witamin i pierwiastków śladowych na organizm człowieka, Adv Clin Exp Med 2007, 16, 1, 123–133. Deficyt witaminy D jest coraz częściej postrzegany jako czynnik ryzyka infekcji, związanych z niedoborami odporności11Hewison M. Vitamin D and immune function: autocrine, paracrine or endocrine? Scand J Clin Lab Invest (Suppl) 2012;243:92-102, dlatego w przypadku niemowląt i małych dzieci niezbędna jest suplementacja12Rusińska A. i wsp., Vitamin D Supplementation Guidelines for General Population and Groups at Risk of Vitamin D Deficiency in Poland, Front Endocrinol 2018, 9, 246. Coraz częściej badania potwierdzają wzrost odporności organizmu podczas przyjmowania zalecanych dawek witaminy D13Pludowski P, Holick MF, Pilz S i wsp. Vitamin D effects on musculoskele¬tal health, immunity, autoimmunity, cardiovascular disease, cancer, fertility, pregnancy, dementia and mortality-A review of recent evi¬dence. Autoimmun Rev. 2013;12:976-89..
Szczepienia: skuteczny sposób wspierania odporności
Szczepionka to preparat biologiczny który w założeniu imituje naturalną infekcję i prowadzi do rozwoju odporności analogicznej do tej którą uzyskuje organizm w czasie pierwszego kontaktu z prawdziwym drobnoustrojem (bakterią lub wirusem)14PZH Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego, https://szczepienia.pzh.gov.pl/ [dostęp online: 19.12.2018]. Głównym celem szczepionki jest ochrona przed ciężkim przebiegiem choroby i powikłaniami, których nie da się przewidzieć. Wszelkie dowody naukowe świadczą o korzyściach szczepień, są one uznawane za jedną z najbardziej udanych i opłacalnych interwencji zdrowotnych oraz za jedno z największych osiągnięć ludzkości15World Health Organization, Global Vaccine Action Plan 2011-2020. Geneva, 2012.. Na przestrzeni kilkudziesięciu lat szczepionki uratowały niezliczone życia, obniżyły globalną zapadalność na polio o 99 procent i skutecznie zmniejszyły odsetek zachorowalności, niepełnosprawności i śmiertelności w wyniku wielu chorób16World Health Organization, Global Vaccine Action Plan 2011-2020. Geneva, 2012..
W Polsce szczepienia ochronne są realizowane zgodnie z corocznie aktualizowanym Programem Szczepień Ochronnych (PSO), obowiązkowych (bezpłatnych) i zalecanych (odpłatnych)17Jackowska T., Kłyszewska M., Realizacja szczepień zalecanych u dzieci i ocena świadomości ich rodziców. Pediatria Polska, 2010, 85.3: 201-206.. Szczepienia dzieci i młodzieży według wieku czyli kalendarz szczepień określa co roku Ministerstwo Zdrowia oraz GIS, najbardziej aktualne dane można zatem znaleźć na stronach tych instytucji.
Szczepienia ochronne przeciw pneumokokom i meningokokom. Ile wiesz?
Dopiero od niedawna szczepionka na pneumokoki czyli konkretnie Streptococcus pneumoniae znajduje się w zakresie szczepień obowiązkowych, bezpłatnych18Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia, Komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 25 października 2018 r. (poz. 104) w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2019. Pneumokoki są groźnymi bakteriami, najczęściej wywołują zapalenie ucha środkowego i zapalenie płuc, znacznie rzadziej powodują bardzo groźną inwazyjną chorobę pneumokokową (IChP)19O’Brien K. i wsp., Burden of disease caused by Streptococcus pneumoniae in children younger than 5 years: global estimates. The Lancet, 2009, 374.9693: 893-902..
Meningokoki to inaczej bakterie Neisseria meningitidis, szczepionka przeciw inwazyjnym zakażeniom jest aktualnie na liście szczepień zalecanych, nie obowiązkowych. Szczególnie zalecana jest niemowlętom od ukończenia 2 miesiąca życia oraz dzieciom i osobom dorosłym narażonym na ryzyko inwazyjnej choroby meningokokowej (m.in. przebywającym w zbiorowiskach jak przedszkola i żłobki) oraz dzieciom i osobom dorosłym z wrodzonymi niedoborami odporności20Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia, Komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 25 października 2018 r. (poz. 104) w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2019. Liczba dawek i schemat szczepienia zależy od wskazań producenta szczepionki.
Szczepionka przeciw grypie i rotawirusom dla najmłodszych
Na liście szczepień zalecanych znajduje się także szczepionka na grypę. Szczepienie przeciw grypie zaleca się wszystkim zdrowym osobom, ze szczególnym uwzględnieniem dzieciom w wieku od ukończenia 6 do ukończenia 60 miesiąca życia21Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia, Komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 25 października 2018 r. (poz. 104) w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2019. Szczepionki są ważne tylko jeden sezon epidemiczny ze względu na co sezonowe zmiany składu według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia. Dzieciom od 6 tygodnia życia do ukończenia 24 tygodnia życia zaleca się także doustną szczepionkę przeciw rotawirusom22Dziennik Urzędowy Ministra Zdrowia, Komunikatu Głównego Inspektora Sanitarnego z dnia 25 października 2018 r. (poz. 104) w sprawie Programu Szczepień Ochronnych na rok 2019
23. 23WHO Physical activity Fact sheet Updated February 2018.
Ruch na świeżym powietrzu
Aktywność fizyczna jest kluczowym czynnikiem dla zdrowia: pomaga rozwijać silne kości i mięśnie, wspierać kondycję i zdrowie serca, zachować prawidłową masę ciała, zmniejsza również ryzyko chorób przewlekłych24WHO Physical activity Fact sheet Updated February 2018 a także pozytywnie wpływa na układ immunologiczny i wzmocnienie organizmu25Shephard R I wsp., Physical activity and the immune system. Canadian Journal of Sport Sciences, 1991.. Dlatego dla budowania prawidłowej odporności warto jak najczęściej przebywać z dzieckiem na świeżym powietrzu. Spacerować z niemowlęciem, a gdy dziecko będzie starsze – pozwolić mu się bawić, małe dzieci powinny mieć codziennie przynajmniej 90 minut aktywności fizycznej26National Association for Sport and Physical Education. Active Start: A Statement of Physical Activity Guidelines for Children Birth to Five Years. 2nd ed. Reston, VA: NASPE; 2009.. W ten sposób najlepiej pozna i zrozumie otaczający je świat.
Dobrze jest też zachęcać maluchy do aktywności fizycznej przez dawanie dobrego przykładu, ponieważ aktywni rodzice to bardziej aktywne dzieci27Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017. Pozwól się ubrudzić – warto pozwolić dziecku, aby spędzało czas z rówieśnikami – w żłobku, przedszkolu czy na podwórku. Zabawa w piaskownicy lub na placu zabaw to okazja, aby dziecko trochę się ubrudziło – na zdrowie. Wystarczy, że umyje się po powrocie do domu. Zbyt sterylne warunki sprawią, że dziecko częściej będzie chorowało. Dodatkowo od czasu do czasu warto wybrać się na wycieczkę i zmienić klimat. Kilka dni nad morzem, w górach lub w lesie na pewno korzystnie wpłyną na odporność dziecka.
Czas na odpoczynek i sen
Stres negatywnie wpływa na układ odpornościowy28Glaser R., Handbook of Human Stress and Immunity. Academic Press, 2014.. Właśnie dlatego ważne jest, aby zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa. Maluch powinien wiedzieć, kiedy jest czas na odpoczynek i sen. A ten powinien być niezakłócony, aby młody organizm mógł się zregenerować i nabrać sił, odpowiedni sen jest bardzo ważny dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego29Paruthi S. i wsp., Recommended amount of sleep for pediatric populations: a consensus statement of the American Academy of Sleep Medicine. Journal of Clinical Sleep Medicine, 2016, 12.06: 785-786..
Eksperci zalecają konkretną długość snu dla optymalnego zdrowia dzieci30Paruthi S. i wsp., Recommended amount of sleep for pediatric populations: a consensus statement of the American Academy of Sleep Medicine. Journal of Clinical Sleep Medicine, 2016, 12.06: 785-786.:
• Niemowlęta (od 4 do 12 miesięcy) powinny regularnie spać od 12 do 16 godzin na dobę (w tym drzemki)
• Dzieci w wieku od 1 roku do 2 lat powinny regularnie spać od 11 do 14 godzin na dobę (w tym drzemki)
• Dzieci w wieku od 3 do 5 lat powinny regularnie spać od 10 do 13 godzin na dobę (w tym drzemki)
Zgodnie z zaleceniami ekspertów niemowlęta i małe dzieci powinny unikać jakichkolwiek multimediów ekranowych31American Academy of Pediatrics Council on Communications, Media and Young Minds. Pediatrics, 2016, 138.5.. Bajka na dobranoc nie jest więc wskazanym sposobem na zaśnięcie.
Za ciepło, czyli o przegrzewaniu organizmu dziecka
Warto wychodzić z dzieckiem na dwór niezależnie od pogody – należy jednak zadbać, aby jego ubiór był odpowiedni do warunków atmosferycznych. Odpowiedni nie oznacza jednak zawsze kilku warstw, czapki i wełnianych skarpetek: przegrzanie organizmu również nie jest wskazane. A przy grubym ubraniu i porządnej dawce ruchu o to nietrudno, przez co dziecko może się zgrzać, spocić i łatwiej złapać infekcję. Niewłaściwe jest też unikanie wietrzenia domu i intensywne podkręcaniu kaloryferów, żeby było ciepło. Komfort cieplny jest oczywiście bardzo ważnym aspektem, zwłaszcza że termoregulacja u maluchów nie jest jeszcze tak rozwinięta jak u dorosłych i potrafią się one szybko wyziębić32Ringer S., Core concepts: thermoregulation in the newborn part I: basic mechanisms. NeoReviews, 2013, 14.4: e161-e167.. Właściwa ocena potrzeb termicznych dziecka nie jest łatwa dlatego warto po prostu sprawdzać temperaturę ciała dziecka (np. na karku) zamiast zawsze, bez wyjątku zakładać mu wiele ubrań „na wszelki wypadek”.
Co wiesz o odporności dziecka?
