Spis treści
1000 pierwszych dni życia dziecka to najważniejszy okres, kiedy kształtuje się mały organizm, jego narządy i układy. Niezmiernie ważne jest, aby w tym czasie, począwszy od życia płodowego, dziecko miało zapewnione pokrycie zapotrzebowania na energię i niezbędne składniki odżywcze. Dzięki temu ma podstawy do prawidłowego rozwoju zarówno fizycznego, jak i psychoruchowego. Mówimy w tym czasie o tzw. programowaniu metabolicznym, inaczej żywieniowym, dzięki któremu mały człowiek, poza prawidłowym rozwojem, ma szanse na zmniejszenie ryzyka rozwoju różnych chorób w kolejnych latach życia 1.
Rozwój dziecka w okresie ciąży
Największe tempo zmian zachodzi w okresie prenatalnym. Dlatego bardzo ważne jest aby przyszła mama w czasie ciąży zadbała o sposób żywienia. Dieta powinna być odpowiednio zbilansowana i urozmaicona. Nieodpowiednia ilość składników pokarmowych może trwale zmienić przebieg procesów fizjologicznych, zwiększając ryzyko niektórych chorób np. układu krążenia, otyłości czy cukrzycy. Ciąża to też początek kształtowania nawyków żywieniowych małego człowieka. Wykazano bowiem, że smak wód płodowych zmienia się w zależności od tego, co spożywała mama, a w drugim trymestrze ciąży dziecko zaczyna już te wody połykać.
Dobrze by było, żeby w jadłospisie były uwzględnione wszystkie grupy produktów spożywczych. Jeżeli z różnych względów mama pozostaje na diecie roślinnej, powinna być pod stałą opieką dietetyka. Pomoże on odpowiednio zbilansować dietę opartą na produktach bezmięsnych, aby zadbać o zdrowie kobiety i prawidłowy rozwój maluszka.
Niezbędne składniki odżywcze w okresie ciąży
Warto, aby przyszła mama suplementowała dodatkowo kwas foliowy (zgodnie z zaleceniami 0,4 mg dziennie), niezbędny do prawidłowego rozwoju układu nerwowego dziecka, a także jod (150-200 mg dziennie), żelazo (ok. 25 mg dziennie) oraz DHA (400-600 mg na dobę) i witaminę D (2000 j. w ciągu dnia). Każda suplementacja powinna być skonsultowana z lekarzem prowadzącym.
Mleko mamy najlepszym wyborem
Wraz z przyjściem na świat zaczyna się przygoda dziecka z jedzeniem. Zgodnie z zaleceniami WHO dążymy do wyłącznego karmienia pokarmem mamy przez pierwsze 6 miesięcy życia.
Częściowe lub krótsze karmienie też jest korzystne. Pokarm kobiecy w pierwszym półroczu życia dziecka zapewnia wszystkie składniki niezbędne do prawidłowego rozwoju. Jest substancją biologicznie czynną. Zawiera enzymy wspomagające trawienie, czynniki o działaniu przeciwinfekcyjnym (przeciwciała, białe krwinki, laktoferynę, lizozym i wiele innych). Karmienie piersią zmniejsza ryzyko chorób infekcyjnych takich jak biegunki, zakażenia dróg moczowych, zapalenia ucha środkowego, infekcje dróg oddechowych. W pokarmie kobiecym znajdują się też setki rodzajów pożytecznych mikroorganizmów, głównie bakterii (np. Bifidobacterium, Lactobacillus), stanowiących tzw. mikrobiotę (często określaną jako mikrobiom). To one zapewniają odpowiednią kolonizację przewodu pokarmowego maluszka. Ci niewidzialni mieszkańcy wspomagają trawienie, wytwarzają witaminy i inne cenne związki, a także wpływają na rozwój odporności. W przewodzie pokarmowym człowieka znajduje się ok. 70% komórek układu odpornościowego. W pokarmie kobiecym są też składniki, które mama produkuje właśnie dla tych bakterii. Są to tzw. oligosacharydy pokarmu kobiecego HMO (human milk oligosaccharides). Przewód pokarmowy dziecka nie jest w stanie ich strawić, co sugeruje ogromne znaczenie tych mikroorganizmów dla zdrowia człowieka 2.
Skład pokarmu kobiecego dostosowuje się do indywidulnych potrzeb matki i dziecka, a jego smak zmienia się w zależności od tego co mama zjadła. To dlatego niemowlęta karmione mlekiem mamy łatwiej akceptują inne smaki.
Karmienie piersią nie zawsze jest możliwe
Rzeczywistych przeciwwskazań medycznych jest niewiele. To mogą być rzadkie problemy zdrowotne zarówno ze strony matki jak i dziecka. Częściej mogą występować problemy z laktacją, czy też niechęć kobiety do karmienia piersią, wówczas cenne jest wsparcie położnej, lekarza bądź doradcy laktacyjnego. Jeżeli pomimo najszczerszych starań karmienie piersią nie jest możliwe, warto dobrać z pediatrą odpowiednie mleko modyfikowane. Powinno ono w pełni zaspokajać potrzeby żywieniowe niemowląt i zapewnić tempo wzrastania maksymalnie zbliżone do obserwowanego u dzieci karmionych piersią.
Pierwsze produkty uzupełniające w diecie niemowlęcia
Pod koniec pierwszego półrocza życia niemowlęcia konieczne jest wprowadzanie produktów uzupełniających, aby zapewnić dziecku prawidłowy rozwój. Jest też kluczowe do tworzenia prawidłowych nawyków żywieniowych. Rozszerzanie diety zaczynamy kiedy maluszek wykazuje umiejętności rozwojowe niezbędne do spożywania innych pokarmów. Zgodnie z zaleceniami europejskich i polskich ekspertów jest to okres pomiędzy skończonym 17. tygodniem a 26. tygodniem życia 1Cukrowska B. Mikrobiom jelitowy a pre-, pro- i postbiotyki w pytaniach i odpowiedziach. Standardy Medyczne/Pediatria 2019, 16:245-250.
Większość niemowląt w tym czasie nabywa umiejętności siedzenia z podparciem, a także osiąga dojrzałość pozwalającą kontrolować ruchy głowy i szyi. W tym okresie zanika odruch usuwania ciał obcych z ust, który utrudnia karmienie pokarmami stałymi. Mleko matki czy mleko modyfikowane nadal stanowią podstawę żywienia w 1. roku życia. Rozszerzanie diety niemowlaka warto zacząć od zielonych warzyw ze względu na większe trudności w akceptacji ich smaku, a dopiero po ok. 2 tygodniach dołączyć owoce, chociaż nie są to sztywne zalecenia uwzględnione w schemacie żywienia niemowląt. Początkowo wprowadzamy niewielkie ilości, służące do zapoznawania się z nowymi smakami i konsystencjami.
Rozszerzanie diety – na co zwrócić szczególną uwagę?
Na przestrzeni ostatnich 10 lat bardzo zmieniło się nasze podejście do rozszerzania diety. Obecnie uważa się, że to rodzic decyduje, kiedy i co dziecko zje, natomiast dziecko decyduje czy i ile zje. Codziennie też wprowadzamy nowy produkt, nie czekając kilka dni pomiędzy nimi. Najbardziej niepokojące objawy alergii, czy nietolerancji pokarmowej występują w pierwszych godzinach po karmieniu. Będą to wymioty, biegunka, pokrzywka na skórze. Jeżeli obserwujemy takie objawy odstawiamy produkt, który je wywołał, ale następnego dnia możemy spróbować z innym. To samo dotyczy produktów potencjalnie alergizujących jak produkty mleczne, jaja, orzechy, ryby czy owoce morza. Należy pamiętać, że zgodnie ze schematem rozszerzania diety w 1 r.ż. nie podajemy dziecku do picia mleka krowiego jako głównego napoju. Nie dodajemy soli i cukru. Jak najbardziej zaleca się stosowanie innych przypraw i ziół. Ze względu na ryzyko botulizmu unikamy niepasteryzowanego miodu.
Unikamy też smażenia, posiłki powinny być gotowane lub pieczone. Codzienne wprowadzanie nowego produktu daje możliwość dużej różnorodności w diecie Wykazano, że dzieci z urozmaiconą dietą w 1. roku życia miały mniejsze ryzyko alergii, astmy i innych chorób alergicznych 4. Niezmiernie ważne jest, aby wprowadzane produkty były wysokiej jakości i bezpieczne, to znaczy, aby były przebadane pod kątem zanieczyszczeń i pochodziły ze sprawdzonego źródła. Przykładem takiej żywności, jest ta dedykowana najmłodszym.
Jednym z częstszych błędów w żywieniu niemowląt jest przekarmianie. Dziecko zmuszane do jedzenia traci zdolność samoregulacji, odczuwania głodu i sytości.
Jak powinna wyglądać dieta dziecka po pierwszych urodzinach?
Żywienie dziecka po 1 r.ż. to kolejny ważny etap. Często jest to czas, kiedy mama wraca do pracy po urlopie macierzyńskim i w życiu rodziny jest więcej obowiązków. Wkrada się pokusa do traktowania roczniaka jak małego dorosłego. Dziecko w wieku poniemowlęcym nieustannie się rozwija, jednak jak wskazują badania zbilansowanie diety zgodnie z zaleceniami żywieniowymi może być problematyczne. Według badań grupa dzieci między 13. a 36. m. ż. jest w grupie ryzyka niedoborów żywieniowych, przede wszystkim witaminy D, wapnia, jodu i żelaza. Zapotrzebowanie na składniki odżywcze w tym okresie jest większe w przeliczeniu na kilogram masy ciała niż u osoby dorosłej. To nadal krytyczny czas kształtowania nawyków żywieniowych 5.
Kształt i liczba posiłków
Po 1 r.ż. dzieci powinny spożywać 4-5 posiłków dziennie. Dieta powinna być bogata w przeróżne warzywa, owoce, produkty zbożowe. To bowiem błonnik z produktów pochodzenia roślinnego jest już na tym etapie podstawą, do dalszej stabilizacji zdrowej mikrobioty przewodu pokarmowego. Warto zadbać o odpowiednią ilość mleka i przetworów mlecznych – do 3 porcji dziennie. Bardzo cenne są produkty fermentowane jak jogurty czy kefiry, które są dodatkowym źródłem korzystnych bakterii probiotycznych. Mleko po 1.r.ż. pomimo, że nie jest już podstawą diety – nadal jest bardzo ważne. Oczywiście jeżeli mama i dziecko tego chcą, karmienie piersią po 1 r.ż. jest jak najbardziej wskazane. Pokarm mamy dostosowuje się do potrzeb rosnącego organizmu Innym mlekiem, które wlicza się w rekomendowane dzienne 3 porcje jest mleko modyfikowane dla młodszych dzieci. Według stanowisk medycznych mleko to nie jest niezbędne w diecie dziecka, jednak można je podawać w celu zwiększenia składników często niedoborowych w diecie jak witamina D, jod, wapń czy wielonienasycone kwasy tłuszczowe, zwłaszcza jeśli dziecko jest w grupie ryzyka niedoborów. W diecie małego dziecka unikamy produktów wysokoprzetworzonych, soli i cukru. Do obróbki termicznej wykorzystujemy gotowanie i pieczenie.
Czy dieta dwulatków może być wyzwaniem?
Żywienie w tym okresie jest wyzwaniem, bowiem ok. 2 r.ż. u wielu dzieci obserwujemy tzw. neofobię. Jest naturalny to okres niechęci do nowych pokarmów, często powiązany z odrzucaniem przez dziecko już tych znanych i lubianych. Rodzice na tym etapie często poddają się i przestają podawać dziecku produkty, których ono nie lubi i dieta staje się coraz bardziej monotonna. Podstawą tolerowania nowych smaków i kształtowania zdrowych nawyków żywieniowych jest stała ekspozycja na różne pokarmy.
W dbaniu o różnorodność diety pomocne są takie narzędzia, jak modelowy talerz żywieniowy.
Rozwój dziecka do 3 r.ż., programowanie metaboliczne, kształtowanie nawyków żywieniowych to okres, który się nie powtórzy. W kolejnych latach życia mamy już znacznie mniejsze szanse na wrócenie na właściwe tory, jeżeli 1000 pierwszych dni życia dziecka było zaniedbane.
