Ból zęba w ciąży to duży stres. Czy RTG i znieczulenie są bezpieczne?

Ciąża to początek 1000 pierwszych dni życia dziecka, który wiele zmienia w życiu przyszłej mamy. Zmiany dotyczą całego organizmu, także jamy ustnej i mogą wpływać na zdrowie dziecka. Dlaczego szczególnie warto zadbać o stan zębów w ciąży? Czy można stosować znieczulenie? Czy RTG jest bezpieczny dla dziecka? Jak często odwiedzać dentystę? Czy lepiej poczekać z leczeniem stomatologicznym na zakończenie ciąży? Ten artykuł rozwieje wszelkie wątpliwości dotyczące wpływu ciąży na zęby.

Jak ciąża wpływa na zęby?

Ciąża to szczególny okres w życiu kobiety, w którym dochodzi do bardzo dużych zmian w organizmie.¹Syrenicz A.; Wyd. Pomorski 1. Uniwersytet Medyczny, Szczecin 2009; Endokrynopatie w ciaży Przede wszystkim ma na nie wpływ zmieniający się poziom hormonów, szczególnie wzrost poziomu estrogenu i progesteronu we krwi.²Syrenicz A.; Wyd. Pomorski 1. Uniwersytet Medyczny, Szczecin 2009; Endokrynopatie w ciaży Dlatego właśnie w czasie ciąży przyszła mama będzie mogła zaobserwować u siebie wiele nowych objawów, również tych dotyczących zębów i jamy ustnej.³Syrenicz A.; Wyd. Pomorski 1. Uniwersytet Medyczny, Szczecin 2009; Endokrynopatie w ciaży ⁴Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży

W ciąży mogą pojawić się:

• krwawienie dziąseł
• przerost i rozpulchnienie dziąseł
• nieprzyjemny zapach z ust
• nadwrażliwość zębów⁵Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży

Przede wszystkim profilaktyka

Kompleksowa higiena jamy ustnej oraz przeciwdziałanie chorobom zębów jest niezbędnym elementem planowania dziecka. Odpowie­dzialne przygotowanie do ciąży powinno obej­mować nie tylko wizytę u lekarza ginekologa, ale obowiązkowo także wizytę u lekarza stomatologa.⁶Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży Takie postępowanie daje możli­wość wyeliminowania potencjalnych zębopo­chodnych ognisk infekcji i znacznie ograniczy ryzyko stresujących wizyt w okresie ciąży.⁷Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży Jak jednak wygląda postępowanie w przypadku potrzeby leczenia zębów w ciąży?

Leczenie stomatologiczne w czasie ciąży

W ciąży można, a jeżeli zachodzi taka konieczność, trzeba leczyć zęby.⁸Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży Należy pamiętać, że pierwszy trymestr to okres, w którym istnieje ryzyko najpoważniejszych uszkodzeńmorfologicznych dziecka.⁹Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży ¹⁰Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwaW tym czasie dochodzi do tworzenia się podstawowych narządów (organogeneza), dlatego planowe zabiegi warto przełożyć na późniejszy okres.¹¹Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa W I trymestrzeciążydentysta powinien zbadać stan uzębienia, wdrożyć zalecenia higieniczne i dietetyczne (m.in. ograniczenie słodyczy do minimum), ustalić plan ewentualnego leczenia i poinformować pacjentkę o zwiększonym ryzyku chorób dziąseł i przyzębia.¹²Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży ¹³Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa A także uspokoić, że występujący w tym czasie ból dziąseł w czasie ciąży jest sytuacją normalną, a także jak przyszła mama, może sobie pomóc.¹⁴Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży Ból zęba w pierwszym trymestrze ciąży jest wskazaniem do jak najszybszego odwiedzenia stomatologa. Rozpocznie on leczenie, aby przynieść ulgę przyszłej mamie.¹⁵Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa

W II trymestrze i na początku trzeciegomożna bezpiecznie wykonywać planowane leczenie. Istnieje wtedy najmniejsze ryzyko poronienia czy porodu przedwczesnego.¹⁶Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży ¹⁷Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa

Pod koniec ciąży warto wdrożyć prenatalną profilaktykę próchnicy u dziecka, tak aby przyszła mama wiedziała jak postępować by nie zarazić swojego malucha bakteriami próchnicotwórczymi.¹⁸Sienicka M., Turska-Szybka A.; Dent. Med. Probl. 2015,52,1 93-100; Świadomość kobiet ciężarnych na temat zapobiegania próchnicy wczesnego dzieciństwa

Znieczulenie w ciąży

W czasie planowego leczenia zębów w ciąży oraz przy bólu zęba w ciąży można stosować niektóre środki znieczulające.¹⁹Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży ²⁰Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa     ,7) Należy zatem poinformować stomatologa w którym tygodniu ciąży znajduje się pacjentka.²¹Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa Znieczulenie u dentysty w ciąży jest jak najbardziej możliwe, istnieje opcja wyboru takiego preparatu, które nie przenika do łożyska.²²Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa Nie używa się natomiast leków znieczulających, które zawierają środki obkurczające (czyli adrenalinę, noradrenalinę).²³Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa ²⁴Malinowski S., Magazyn Stom 1997; 8: 19-25; Leczenie stomatologiczne w okresie ciąży – możliwości i ograniczenia W pierwszym trymestrze nie wolno stosować podtlenku azotu, ponie­waż jest to lek zwiększający ryzyko poronienia.²⁵Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży

Zęby z miazgą w stanie rozpadu zgorzelinowego (tzw. martwe) powinny zostać zakwalifikowane do leczenia kanałowego lub w ostateczności usunięte.²⁶Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży ²⁷Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa Zgromadzone w nich produkty gnilnego rozpadu bakteryjnego niosą za sobą ryzyko ostrych stanów zapalnych i powikłań miejscowych, a nawet ogólnych takich jak np. ropnie.²⁸Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa Nie wolno bagatelizować takich sytuacji, ponieważ zakażenie niesie ze sobą ryzyko zdrowotne dla dziecka.

Zdjęcie RTG w ciąży

Promieniowanie jonizujące jest czynnikiem działającym na płód teratogennie (powoduje wady rozwojowe), dlatego należy poinformować personel wykonujący RTG zęba o swoim stanie.²⁹Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży Takie pojedyncze prześwietlenie zęba dostarcza jednak płodowi dawkę 4 razy mniejszą niż promieniowanie kosmiczne w ciągu doby.³⁰Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży Są to dawki dalekie od przyjętych za szkodliwe.³¹Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży Oczywiście w trakcie wykonywania zdjęcia muszą zostać zachowane wszelkie środki ostrożności, takie jak: zastosowanie ołowianego fartucha i/lub kołnierza.³²Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży Za normę przyjmuje się wykonywanie wszelkich planowych zdjęć dopiero po rozwiązaniu.³³Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży ³⁴Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży  5) W sytuacjach kiedy prawidłowe rozpoznanie może być postawione na podstawie zdjęcia, można wykonać RTG zęba w ciąży, przy zachowaniu wspomnianych wcześniej środków ostrożności. ³⁵Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży ³⁶Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży ³⁷Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa

Co warte podkreślenia, w przypadku bólu należy koniecznie zgłosić się do dentysty.³⁸Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży Stomatolog może wówczas rozpocząć leczenie, a wykonanie zdjęcia odroczyć do czasu po rozwiązaniu.³⁹Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży ⁴⁰Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży

Jak często można robić rtg?

Jeśli chodzi o medyczne zastosowania promieniowania rtg,nie istnieje pojęcie dawki granicznej.⁴¹Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa Nie można powiedzieć, że w ciągu roku można zrobić nie więcej niż jedno czy dwa badania rtg.⁴²Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa Jeżeli korzyści zdrowotne określone przez lekarza kierującego na badanie i potwierdzone przez lekarza radiologa, który będzie je nadzorował przewyższają ewentualne szkody, to trzeba to badanie wykonać.⁴³Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży ⁴⁴Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa

Dawki promieniowania RTG są dziś znacznie ograniczone i przy zachowaniu środków ostrożności, wykonane RTG zęba w ciąży, również wykonane RTG zęba w pierwszych dniach ciąży nie powinno nieść za sobą negatywnych następstw. ⁴⁵Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży ⁴⁶Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży Nie ma jednoznacznych wytycznych jak często można robić RTG.⁴⁷Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa W wielu sytuacjach badanie RTG jamy ustnej jest konieczne do postawienia właściwej diagnozy.⁴⁸Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży ⁴⁹Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa Szczególną RTG szkodliwość wykazuje w pierwszym trymestrze ciąży, ponieważ wtedy tworzą się narządy i organy u dziecka, ale nawet wtedy wykonanie zdjęcia, przy zachowaniu środków ostrożności nie wyrządzi krzywdy ani dziecku ani ciężarnej.⁵⁰Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży ⁵¹Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży ⁵²Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa

Jak dbać o stan zdrowia jamy ustnej w ciąży

Kontrolne badanie jamy ustnej oraz profesjonalne zabiegi higienizacyjno-profilaktyczne u kobiet w ciąży powinny być powtarzane w każdym trymestrze.⁵³Sienicka M., Turska-Szybka A.; Dent. Med. Probl. 2015,52,1 93-100; Świadomość kobiet ciężarnych na temat zapobiegania próchnicy wczesnego dzieciństwa

Każda ciężarna pacjentka powinna być poinformowana przez stomatologa o następujących kwestiach:

• Konieczności szczotkowania zębów pastą z fluorem minimum dwa razy dziennie. Zalecane jest szczotkowanie zębów po każdym posiłku, a w sytuacji wystąpienia wymiotów wskazane jest przepłukanie jamy ustnej wodą i odroczenie mycia zębów o mniej więcej pół godziny, aby zminimalizować ryzyko erozji szkliwa.⁵⁴Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• Codzienne oczyszczanie powierzchni stycznych nitką dentystyczną.⁵⁵Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• Zalecanie stosowania preparatów uwalniających fluor: pasta do zębów, bezalkoholowe płukanki zawierające związki fluoru, np. w stężeniu około 200 ppmF (raz dziennie) i 900 ppmF (raz w tygodniu).⁵⁶Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• Zalecanie stosowania w II i III trymestrze ciąży ksylitolu i chloroheksydyny.⁵⁷Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• Zalecanie oczyszczania powierzchni języka, ponieważ gromadzący się na nim nalot zawiera drobnoustroje i złuszczone komórki, które stanowią rezerwuar składników płytki nazębnej.⁵⁸Wasilewska A, Słotwińska I, Siedlecka M., Czas Stoma­tol 2000; 53(4): 215-219.; Występo­wanie próchnicy oraz poziom higieny jamy ustnej u kobiet w ciąży cierpiących na refluks
• Sposób żywienia kobiety ciężarnej ma duży wpływ na stan uzębienia. Dieta powinna być zbilansowana i bogata m.in. w białko, wapń, fosfor, fluor i witaminy (A, C i D).⁵⁹Poradnik żywienia kobiet w ciąży. Wyd. Instytutu 8. Matki i Dziecka w Warszawie 2013
•  Równie istotna jak jakość diety jest ilość i częstotliwość spożywanych posiłków. Należy unikać podjadania między posiłkami oraz w nocy, ponieważ prowadzi to do ciągłego odkładania płytki nazębnej i spadku pH w jamie ustnej.
• Płyn do płukania jamy ustnej w ciąży nie powinien być na bazie alkoholu, za to zawierać związki fluoru, które są jak najbardziej zalecane przez ekspertów w czasie ciąży. Stosowanie płukanek przyczynia się do lepszego oczyszczania zębów, zmniejsza retencję płytki nazębnej, remineralize wczesne zmiany próchnicowe.⁶⁰Malinowski S., Magazyn Stom 1997; 8: 19-25; Leczenie stomatologiczne w okresie ciąży – możliwości i ograniczenia

Słodycze w ciąży

Powszechnym mitem jest to, że w ciąży zęby są słabsze i same się psują. Prawdą jest, że u kobiet w ciąży często zęby pogarszają swój stan, jednak jest to spowodowane niekorzystnymi zmianami w diecie – spożywaniem dużej ilości cukrów, nocnym podjadaniem czy nieregularnymi posiłkami. W połączeniu z mniejszym wydzielaniem śliny w I i II trymestrze ciąży, potrafi to mocno zagrozić zębom ciężarnej. ⁶¹Patil, SR., (2013). Oral changes in pregnant and nonpregnant women: A case-control study. J Orofac Sci, 2013, 5:118-22 ⁶²Jain, K., Kaur, H., (2015). Prevalence of oral lesions and measurement of salivary pH in the different trimesters of pregnancy. Singapore Med J. 2015 Jan;56(1):53-7.)

 W I trymestrze dodatkowo dochodzą jeszcze nieprawidłowości związane z układem pokarmowym, między innymi wymioty: uszkadzające szkliwo i dodatkowo obniżające pH jamy ustnej. Jednak w praktyce wszystkie te czynniki ryzyka da się wyeliminować właściwą higieną jamy ustnej oraz zdrową dietą ciężarnej! Obecność zmian zapalnych w jamie ustnej może grozić przedwczesnym porodem i niską masą urodzeniową dziecka⁶³Charciarek U.: Zdrowie jamy ustnej a ciąża. TPS 2005; 11: 40-42, dlatego nie warto ryzykować zdrowia malucha podjadaniem słodkich przekąsek i zaniedbywaniem higieny jamy ustnej.

Warto zatem pamiętać, że leczenie stomatologiczne kobiet w ciąży jest bezpieczne. Przede wszystkim należy stawiać na edukację i profilaktykę, żeby w pierwszej kolejności uniknąć problemów z zębami. Już na etapie planowania ciąży trzeba koniecznie udać się do stomatologa a podczas ciąży przynajmniej raz w trymestrze odwiedzić gabinet dentystyczny.

Przypisy Rozwiń

• 1
  Syrenicz A.; Wyd. Pomorski 1. Uniwersytet Medyczny, Szczecin 2009; Endokrynopatie w ciaży
• 2
  Syrenicz A.; Wyd. Pomorski 1. Uniwersytet Medyczny, Szczecin 2009; Endokrynopatie w ciaży
• 3
  Syrenicz A.; Wyd. Pomorski 1. Uniwersytet Medyczny, Szczecin 2009; Endokrynopatie w ciaży
• 4
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 5
  Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży
• 6
  Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży
• 7
  Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży
• 8
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 9
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 10
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 11
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 12
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 13
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 14
  Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży
• 15
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 16
  Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży
• 17
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 18
  Sienicka M., Turska-Szybka A.; Dent. Med. Probl. 2015,52,1 93-100; Świadomość kobiet ciężarnych na temat zapobiegania próchnicy wczesnego dzieciństwa
• 19
  Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży
• 20
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 21
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 22
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 23
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 24
  Malinowski S., Magazyn Stom 1997; 8: 19-25; Leczenie stomatologiczne w okresie ciąży – możliwości i ograniczenia
• 25
  Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży
• 26
  Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży
• 27
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 28
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 29
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 30
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 31
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 32
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 33
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 34
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 35
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 36
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 37
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 38
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 39
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 40
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 41
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 42
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 43
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 44
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 45
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 46
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 47
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 48
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 49
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 50
  Nakonieczna-Rudnicka M, Bachanek T., Magazyn Stom 2001; 5: 30-32.Wybrane problemy stomatologiczne występujące u kobiet w ciąży
• 51
  Wal-Adamczak A., Orzechowska A., Polska Stomatologia Dziecięca, 1/2016, wrzesień; Opieka Stomatologiczna w czasie ciąży
• 52
  Pytko-Polończyk J, Grabska A; Czas Stomatol 2003; 5: 315-320; Różne aspekty opieki stomatologicznej u pacjentek w ciąży − na podstawie piśmiennictwa
• 53
  Sienicka M., Turska-Szybka A.; Dent. Med. Probl. 2015,52,1 93-100; Świadomość kobiet ciężarnych na temat zapobiegania próchnicy wczesnego dzieciństwa
• 54
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 55
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 56
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 57
  Stelmach M., Medical Tribune, styczeń 2016, nr 1; Opieka stomatologiczna w czasie ciąży
• 58
  Wasilewska A, Słotwińska I, Siedlecka M., Czas Stoma­tol 2000; 53(4): 215-219.; Występo­wanie próchnicy oraz poziom higieny jamy ustnej u kobiet w ciąży cierpiących na refluks
• 59
  Poradnik żywienia kobiet w ciąży. Wyd. Instytutu 8. Matki i Dziecka w Warszawie 2013
• 60
  Malinowski S., Magazyn Stom 1997; 8: 19-25; Leczenie stomatologiczne w okresie ciąży – możliwości i ograniczenia
• 61
  Patil, SR., (2013). Oral changes in pregnant and nonpregnant women: A case-control study. J Orofac Sci, 2013, 5:118-22
• 62
  Jain, K., Kaur, H., (2015). Prevalence of oral lesions and measurement of salivary pH in the different trimesters of pregnancy. Singapore Med J. 2015 Jan;56(1):53-7.)
• 63
  Charciarek U.: Zdrowie jamy ustnej a ciąża. TPS 2005; 11: 40-42