Spis treści
Układ odpornościowy zaczyna się kształtować podczas życia płodowego, ale jego dalszy, intensywny rozwój ma miejsce już po narodzinach – w kluczowym okresie 1000 pierwszych dni życia. Aż 70% komórek odpornościowych znajduje się w przewodzie pokarmowym1Vighi G. i wsp., Allergy and the gastrointestinal system. Clinical & Experimental Immunology, 2008, 153: 3-6, dlatego tak ważna dla kształtowania się tarczy ochronnej organizmu jest prawidłowa dieta. Jak powinna wyglądać dieta na odporność?
Co na odporność?
W momencie narodzin układ odpornościowy dziecka jest nadal niedojrzały i musi nauczyć się, jak radzić sobie z otaczającym środowiskiem2Lydyard PM i wsp. Immunologia. Krótkie wykłady. PWN S.A. Warszawa 2001. Większość mechanizmów obrony immunologicznej ulega osłabieniu na skutek złego odżywienia, zwłaszcza w przypadku niedoborów określonych składników, niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, takich jak witaminy A i C3Krzysik M. i wsp., Wpływ wybranych składników odżywczych pożywienia na funkcjonowanie układu odpornościowego Cz. II. Immunomodulacyjne działanie witamin i pierwiastków śladowych na organizm człowieka, Adv Clin Exp Med 2007, 16, 1, 123–133, D4Hewison M. Vitamin D and immune function: autocrine, paracrine or endocrine? Scand J Clin Lab Invest (Suppl) 2012;243:92-102, żelazo5Dymarska E. i wsp., Wpływ sposobu odżywiania na układ odpornościowy. Immunomodulacyjne działanie kwasów tłuszczowych, witamin i składników mineralnych oraz przeciwutleniaczy. Nowiny lekarskie 2013, 82, 3, 222–231. Niezbilansowana dieta w krytycznych pierwszych miesiącach życia może skutkować podatnością na występowanie zaburzeń układu odpornościowego, takich jak alergie, choroby autoimmunologiczne lub przewlekłe zapalenia w późniejszym okresie życia6Chandra R, Newberne P., Nutrition, immunity, and infection: mechanisms of interactions. Springer Science & Business Media, 2012. Ważną rolę w działaniu układu odpornościowego odgrywa też prawidłowa mikrobiota bakteryjna jelit7Kaplan J.L., et al. The role of microbes in developmental immunologic programming. Pediatr Res. 2011; 69(6): 465-72.
Prebiotyki i probiotyki w diecie dzieci i niemowląt
Mikrobiota, czyli bakterie jelitowe to ważny element zapewniający utrzymanie zdrowia. Odpowiednie kształtowanie się jej składu już od narodzin stanowi istotny czynnik determinujący prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Mikrobiota przewodu pokarmowego pełni wiele pożytecznych funkcji, do najważniejszych należą m.in.: stymulacja rozwoju układu immunologicznego, oporność na kolonizację mikroorganizmami patogennymi, udział w przemianach metabolicznych8Gołąb J. i wsp., Immunologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 272-273. Skład mikrobioty zależny jest od wielu czynników m.in. sposobu żywienia9Festi D, Schiumerini R, Birtolo C i wsp. Gut microbiota and its pathophysiology in disease paradigms. Dig Dis 2011; 29:518-24, uważa się, że dysbioza jelitowa, czyli zaburzenia w składzie mikrobioty, może być jednym z czynników biorących udział w patogenezie szeregu chorób10Hawrelak J. I wsp., The causes of intestinal dysbiosis: a review. Alternative medicine review, 2004, 9.2: 180-198. Ze względu na rolę mikrobioty w kształtowaniu odpowiedzi immunologicznej podejmowane są próby jej modyfikacji we wczesnym okresie życia poprzez stosowanie m.in. probiotyków, prebiotyków i synbiotyków.
Probiotyki – czym są?
Probiotyki są to żywe drobnoustroje, które podawane w odpowiednich ilościach wykazują korzystny efekt zdrowotny u gospodarza11Hill C, Guarner F, Reid G i wsp. Expert consensus document. The International Scientific Association for Probiotics and Prebiotics consensus statement on the scope and appropriate use of the term probiotic. Nat Rev Gastroenterol Hepatol 2014;11:506-514 np. Lactobacillus rhamnosus ATCC 53103, Lactobacillus reuteri DSM 17938 czy Saccharomyces boulardii CNCM I-74512Szajewska H., Synbiotyki w leczeniu i zapobieganiu chorobom alergicznym – aktualne dane, Standardy Medyczne/Pediatria, 2018, T. 15, 761-767.
Co charakteryzuje prebiotyki?
Prebiotyki są to z kolei niepodlegające trawieniu składniki żywności, które wybiórczo stymulują rozwój i/lub aktywność jednego albo ograniczonej liczby szczepów bakterii w jelicie grubym, korzystnie wpływając w ten sposób na stan zdrowia człowieka13Gibson GR, Hutkins R, Sanders ME i wsp. Expert consensus document: The International Scientific Association for Probiotics and Prebiotics (ISAPP) consensus statement on the definition and scope of prebiotics. Nat Rev Gastroenterol Hepatol 2017;14:491-502 np. GOS, FOS, GOS/FOS14Szajewska H. , Synbiotyki w leczeniu i zapobieganiu chorobom alergicznym – aktualne dane, Standardy Medyczne/Pediatria, 2018, T. 15, 761-767. Źródła prebiotyków to: mleko matki, soja, produkty zawierające inulinę (karczoch, cykoria), nieoczyszczone zboża: owies, pszenica, jęczmień oraz inne źródła błonnika15Pandey K. i wsp., Probiotics, prebiotics and synbiotics-a review. Journal of Food Science and Technology, 2015, 52.12: 7577-7587.
Synbiotyki to kombinacja probiotyków i prebiotyków, potencjalnie o działaniu większym niż stosowanie tych dwóch grup osobno16Szajewska H., Synbiotyki w leczeniu i zapobieganiu chorobom alergicznym – aktualne dane, Standardy Medyczne/Pediatria, 2018, T. 15, 761-767. Nie wszystkie probiotyki, prebiotyki czy synbiotyki są sobie równe, to bardzo niejednorodne grupy i skuteczność każdego z nich musi być oceniana oddzielnie17Szajewska H., Synbiotyki w leczeniu i zapobieganiu chorobom alergicznym – aktualne dane, Standardy Medyczne/Pediatria, 2018, T. 15, 761-767. Obecnie nie ma klarownych wytycznych by stosować probiotyki lub prebiotyki w prewencji alergii18Muraro A, Halken S, Arshad SH i wsp.; EAACI Food Allergy and Anaphylaxis Guidelines Group. EAACI food allergy and anaphylaxis guidelines. Primary prevention of food allergy. Allergy 2014;69:590-601 lub dla ogólnego poprawienia odporności. Koncepcja synbiotyków – wykorzystania wzmacniającego się działania probiotyków i prebiotyków – jest niezwykle obiecująca, ale również wymaga dalszych badań19Szajewska H., Synbiotyki w leczeniu i zapobieganiu chorobom alergicznym – aktualne dane, Standardy Medyczne/Pediatria, 2018, T. 15, 761-767. Niemniej jednak bezpiecznym i wpisanym w ogólne prawidłowe żywienie sposobem jest spożywanie produktów zawierających pre- i probiotyki. Należą do nich mleczne przetwory fermentowane20van de Heijning BJM, Berton A, Bouritius H, Goulet O. GI Symptoms in Infants Are a Potential Target for Fermented Infant Milk Formulae: A Review. Nutrients 2014;6:3942-3967 (jogurt naturalny, kefir, maślanka, zsiadłe mleko), kiszonki (kapusta, ogórki) oraz warzywa i zboża bogate w błonnik21Pandey K. i wsp., Probiotics, prebiotics and synbiotics-a review. Journal of Food Science and Technology, 2015, 52.12: 7577-7587 22Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017. Tych produktów nie może zabraknąć w codziennej, zdrowej diecie malucha23Poradnik żywienia dziecka w wieku od 1. do 3. roku życia, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2013!
Tran dla dzieci
U dzieci kwasy z grupy omega-3 odgrywają bardzo ważną rolę w prawidłowym rozwoju umysłowym i fizycznym24Schwarzenberg i wsp., Advocacy for Improving Nutrition in the First 1000 Days To Support Childhood Development and Adult Health, Pediatrics 14,2, 2018 a także wspomagają kształtowanie się odporności25Swanson D. i wsp., Omega-3 fatty acids EPA and DHA: health benefits throughout life. Advances in Nutrition, 2012, 3.1: 1-7. Jeżeli dieta dziecka zawiera dwie lub więcej porcji ryby tygodniowo, to suplementowanie nie jest potrzebne26Kostecka M., Kostecka J., Kontrowersje związane ze stosowaniem suplementów diety w grupie dzieci zdrowych. Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 2015, 48.1. W przypadku niższej podaży ryb, okresowa suplementacja na wniosek lekarza może być rozważana.
Jednym z produktów zawierających dużo kwasów omega-3 jest tran, czyli olej otrzymywany z ryb lub ssaków morskich27Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów pod red. J. Bralczyka, wyd. I, Warszawa 2005. Zawiera on także sporo witaminy A oraz witaminy D, które także wpływają na układ odpornościowy28Kunachowicz H. i wsp., Tabele składu i wartości odżywczej żywności, PZWL Wydawnictwo Warszawa 2005, wyd.1 29Krzysik M. i wsp., Wpływ wybranych składników odżywczych pożywienia na funkcjonowanie układu odpornościowego Cz. II. Immunomodulacyjne działanie witamin i pierwiastków śladowych na organizm człowieka, Adv Clin Exp Med 2007, 16, 1, 123–133 30Hewison M. Vitamin D and immune function: autocrine, paracrine or endocrine? Scand J Clin Lab Invest (Suppl) 2012;243:92-102. Problem stanowi jednak jakość tego produktu. Należy pamiętać, że ryby mogą być zanieczyszczone metalami ciężkimi lub zanieczyszczeniami organicznymi. Z tego tytułu istnieje konieczność ograniczania spożywania ryb drapieżnych, zwłaszcza przez tzw. grupy wrażliwe, do których należą dzieci31Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017. Do niezalecanych ryb należy rekin, można więc przypuszczać, że tran z rekina również nie będzie wskazany dla najmłodszych konsumentów.
Czosnek i cebula – „naturalne antybiotyki”
Czosnek jest produktem bardzo bogatym w różnorodne aktywne biologiczne substancje chemiczne32Kwiecień M., Winiarska-Mieczan A., Czosnek jako zioło kształtujące właściwości prozdrowotne. Probl. Hig. Epidemiol, 2011, 92.4: 789-791. Kluczowym biologicznie aktywnym składnikiem czosnku jest allicyna, odpowiedzialnym za szerokie spektrum działania antybakteryjnego, przeciwwirusowego i przeciwgrzybiczego33Adetumbi MA, Lau BH. Allium sativum (garlic) – A natural antibiotic. Med Hypot 1983, 3: 227-237. Ponadto czosnek zwiększa właściwości obronne organizmu wzmacniając i regulując reakcje komórkowe układu immunologicznego34Kwiecień M., Winiarska-Mieczan A.,Czosnek jako zioło kształtujące właściwości prozdrowotne. Probl. Hig. Epidemiol, 2011, 92.4: 789-791. Ze względu na skład można o nim mówić jako o naturalnym antybiotyku35Goncagul G, Ayaz E. Antimicrobial effect of of garlic (Allium sativum) and traditional medicine. J Anim Vet Adv 2010, 9(1): 1-4. Nic dziwnego zatem, że co drugi Polak sięga po czosnek w okresie wzmożonej zachorowalności jako środek wspomagający leczenie36Kwiecień M., Winiarska-Mieczan A., Czosnek jako zioło kształtujące właściwości prozdrowotne. Probl. Hig. Epidemiol, 2011, 92.4: 789-791. Cebula to kolejny produkt składający się ze związków o działaniu przeciwbakteryjnym oraz przeciwgrzybicznym37Lanzotti V., The analysis of onion and garlic. Journal of Chromatography A, 2006, 1112.1-2: 3-22. Zawartym w cebuli substancjom przypisuje się także wpływ na działanie układu odpornościowego38Corzo-Martínez M. i wsp., Biological properties of onions and garlic. Trends in Food Science & Technology, 2007, 18.12: 609-625.
Syrop – popularny preparat na odporność
W Polsce bardzo popularny jest syrop z cebuli. Aż 31% respondentów wybiera ten tradycyjny sposób walki z chorobą. Popularniejszym wyborem było jedynie mleko z miodem39Zegan M. i wsp., Suplementy diety i żywność stosowana w celu wspomagania odporności–badania pilotażowe. Probl Hig Epidemiol 2013, 94(4): 910-914. Miód, mimo że zawiera substancje o działaniu przeciwbakteryjnym40Kwakman P., Zaat S., Antibacterial components of honey. IUBMB Life, 2012, 64.1: 48-55, może również zawierać przetrwalniki bakterii wywołującej botulizm dziecięcy, z tego powodu nie należy wprowadzać miodu do diety dziecka przez ukończeniem 12. m.ż.41Szajewska H. i wsp., Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia PTGHiŻD. Pediatria, 2014, 11.3 321-338. Warto też pamiętać by nie zalewać miodu gorącą wodą, ponieważ substancje aktywne nie są odporne na wysoką temperaturę. Dodatkowo zarówno miód jak i syrop z cebuli czy syrop z czosnku zawierają dużą ilość cukru, co nie jest wskazane z wielu względów. Po pierwsze, prawidłowe nawyki żywieniowe kształtują się we wczesnym dzieciństwie i nie warto przyzwyczajać maluchów do słodkiego smaku42Mika M., Matuszczyk P., Kształtowanie prawidłowych nawyków żywieniowych u niemowląt i małych dzieci, Standardy Medyczne Pediatria, 2017, T. 14, 733-738. Ponadto w przypadku infekcji gardła czy kaszlu (gdy zwykle stosuje się syrop z cebuli) spożywany cukier może stanowić świetną pożywkę dla bakterii i efekt może być odwrotny do zamierzonego.
Czosnek i cebulę najlepiej byłoby spożywać w formie surowej, jednak w praktyce nie jest to łatwe. Mleko z czosnkiem również nie stanowi apetycznej propozycji. Pomocne mogą być dania z dużą zawartością rozgniecionego czosnku np. sosu tzatziki na bazie jogurtu naturalnego oraz wszelakie pasty do chleba czy domowe pesto. Surowa cebula może być zbyt dużym wyzwaniem dla delikatnego, małego brzuszka: rozwiązaniem może być solidna porcja szczypiorku, a najlepiej po prostu różnorodna, zdrowa dieta bogata w warzywa i owoce.
Kiszonki – kiedy je wprowadzać do diety?
Kiszenie lub kwaszenie to jedna z najstarszych metod utrwalania (konserwowania) surowców roślinnych przez zastosowanie fermentacji mlekowej43Internetowa encyklopedia PWN, https://encyklopedia.pwn.pl/. Obecnie obserwuje się modę na kiszonki i bez trudu można znaleźć przepis na przeróżne kiszone warzywa i owoce: jabłka, buraki, cytryny, rzodkiewki, pomidory czy orientalne kimchi. Proces kiszenia wiąże się z obecnością dobroczynnych bakterii kwasu mlekowego w kiszonkach, znajdują się one także w kwaśnym mleku czy jogurcie44Bogaczek R., Napierała W.: Kwas mlekowy jakość, właściwości i kierunki zastosowań. Przem. Spoż., 1998, 6 (52), 43-47. Proces kiszenia zwiększa ilość, dostępność i wchłanialność składników45Fabian E. i wsp., Influence of probiotic and conventional yoghurt on the status of vitamins B1, B2 and B6 in young healthy women. Annals of Nutrition and Metabolism, 2008, 52.1: 29-36, podnosi też zawartość przeciwutleniaczy46Kusznierewicz B. i wsp., Właściwości przeciwnowotworowe kapusty białej. Żywn Nauka Technol Jakość, 2007, 6.55: 20-34.
Uwaga na sól w kiszonkach
Niestety niezbędnym elementem przygotowania kiszonek jest dodatek soli a często i cukru, które nie są wskazane w diecie najmłodszych. Podawanie niesolonych i niesłodzonych pokarmów zaleca się nie tylko z powodu długofalowego wpływu na zdrowie dziecka, ale także kształcenia właściwych przyzwyczajeń i preferencji żywieniowych w późniejszym życiu47Szajewska H. i wsp., Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia PTGHiŻD. Pediatria, 2014, 11.3 321-338. Jeden duży ogórek kiszony zawiera tyle soli, że sam w sobie zapewnia całodzienne wystarczające spożycie sodu dla dziecka w wieku 1-348Kunachowicz H. i wsp., Tabele składu i wartości odżywczej żywności, PZWL Wydawnictwo Warszawa 2005, wyd.1 49Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017! Ze względu na swoją wartość odżywczą, zwłaszcza zawartość witaminy C, polifenoli i błonnika50Kunachowicz H. i wsp., Tabele składu i wartości odżywczej żywności, PZWL Wydawnictwo Warszawa 2005, wyd.1 kiszonki powinny znaleźć się w jadłospisie malucha, przykładowo około pół szklanki kapusty odpowiada jednej z 5 zalecanych porcji warzyw dla małego dziecka51Poradnik żywienia dziecka w wieku od 1. do 3. roku życia, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2013. Warto jednak pamiętać o wyjątkowo wysokiej zawartości sodu w tej grupie produktów, zwłaszcza w ogórkach kiszonych. Lepiej zatem przygotowywać kiszonki samemu, korzystać z przepisów, które zalecają niższy dodatek soli oraz pilnować by jedzenie kiszonek nie zastąpiło świeżych warzyw i owoców.
Fermentowane produkty mleczne
Mleczne przetwory czyli jogurt naturalny, kefir, maślanka czy zsiadłe/kwaśne mleko powstają w wyniku procesu fermentacji, głownie przez bakterie kwasu mlekowego52Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017. Potocznie mówi się o nich naturalne probiotyki. Są one nieodłącznym elementem prawidłowej diety małego dziecka, zaleca się by oprócz 2 szklanek mleka podawać dzieciom codziennie 1 porcję produktów mlecznych- pół szklanki jogurtu, kefiru lub maślanki53Poradnik żywienia dziecka w wieku od 1. do 3. roku życia, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2013. Mleko (w tym mleko modyfikowane) i produkty mleczne zawierają łatwo przyswajalne białko, wapń – pierwiastek niezbędny do budowy kości, zębów i prawidłowego przebiegu wielu przemian metabolicznych oraz niektóre witaminy z grupy B54Poradnik żywienia dziecka w wieku od 1. do 3. roku życia, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2013. Dodatkowo badania wskazują na pozytywny wpływ regularnego spożycia fermentowanych produktów mlecznych na odporność i zmniejszenie zachorowania na infekcje55Corsello G. i wsp., Preventive effect of cow’s milk fermented with Lactobacillus paracasei CBA L74 on common infectious diseases in children: A multicenter randomized controlled trial. Nutrients, 2017, 9.7: 669 dlatego nie może ich zabraknąć w jadłospisie malucha.
Witamina D3 także na wzmocnienie organizmu
Witamina D ma bardzo szerokie działanie, w tym wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu immunologicznego. Niedobór witaminy D jest przyczyną obniżonej odporności oraz większej skłonności do infekcji, może też wywoływać poczucie ogólnego osłabienia i złego nastroju56Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017. Niestety badania pokazują, że w Polsce u 19% niemowląt w wieku 6 miesięcy i u 32% niemowląt w wieku 12 miesięcy stwierdzono niedobory witaminy D we krwi57Stolarczyk A. i wsp., Raport z badania „Ocena sposobu żywienia i stanu odżywiania niemowląt w wieku 6 i 12 miesięcy w populacji polskiej”; Instytut – Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka, 2012. Jednocześnie dieta aż 94% dzieci w wieku 1-3 lata zawiera zbyt mało tego cennego składnika58Weker H., Socha P. i wsp., Kompleksowa ocena sposobu żywienia dzieci w wieku od 5. do 36. miesiąca życia, Instytut Matki i Dziecka, 2016. Podaż witaminy D z diety dziecka jest z reguły niewystarczająca, stąd konieczność uzupełniania potrzebnej dawki w postaci produktów spożywczych wzbogacanych lub suplementacji – po konsultacji z lekarzem pediatrą lub lekarzem rodzinnym59Poradnik żywienia dziecka w wieku od 1. do 3. roku życia, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 201.
Żelazo w mięsie i produktach roślinnych
Żelazo odgrywa ważną rolę w zwalczaniu bakterii i wirusów przez układ immunologiczny60Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017. Mięso jest głównym źródłem żelaza hemowego – bardzo dobrze przyswajalnego przez organizm61Poradnik żywienia dziecka w wieku od 1. do 3. roku życia, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2013. Najlepsze źródła żelaza z produktów roślinnych to: kasza jaglana, kasza gryczana, chleb żytni razowy, rośliny strączkowe (soczewica, ciecierzyca, groch, fasola), suszone owoce (figi, morele, rodzynki) i warzywa, takie jak boćwina, burak, groszek zielony, szpinak, jarmuż czy kiełki oraz orzechy i pestki, zwłaszcza nasiona lnu, pestki dyni, nasiona maku, sezam, słonecznik i pistacje62Kunachowicz H. i wsp., Tabele składu i wartości odżywczej żywności, PZWL Wydawnictwo Warszawa 2005, wyd.1. Warto zwracać uwagę, by roślinne źródła żelaza łączyć z produktami bogatymi w witaminę C, bowiem zwiększa ona przyswajalność żelaza63Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017. Przyswajaniu żelaza nie służą z kolei słodycze: zbyt duży udział w diecie dzieci cukrów prostych może upośledzać wchłanianie ważnych pierwiastków w tym żelaza64Poradnik żywienia dziecka w wieku od 1. do 3. roku życia, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2013.
Co oprócz diety?
Dieta ma kluczowe znaczenie dla rozwoju odporności. Oprócz zbilansowanego jadłospisu, dostarczającego dziecku niezbędnych składników odżywczych, ważne są także ruch na świeżym powietrzu, odpowiednia temperatura i wilgotność w pokoju malucha czy zabawy z rówieśnikami. Warto wspierać kształtowanie się układu immunologicznego na wiele sposobów, aby dziecko nie chorowało i z radością mogło poznawać otaczający je świat.
Co wiesz o odporności dziecka?
