Czym jest nietolerancja glutenu?

Gluten to umowna nazwa białek roślinnych wystepujacych w niektórych zbożach, konkretnie są to frakcje prolamin i glutelin1. Przy wprowadzaniu do jadłospisu dziecka pierwszych produktów glutenowych istnieje pewne ryzyko, że jego organizm nie będzie tolerował nowego składnika.

Wprowadzanie glutenu do diety dziecka

Zgodnie z aktualnymi zaleceniami ekspertów oraz nowym schematem żywienia niemowląt należy podać dziecku gluten w 1. roku życia2. Ważne jednak by niezależnie od wieku zacząć od podawania go w małych ilościach3. Dobrym źródłem małej ilości glutenu jest kaszka manna, w porcji 3 g (płaska łyżeczka suchej kaszki) będzie zawarte ok. 200-300 mg glutenu czyli zalecana ilość na początek1. Przy wprowadzaniu produktów z tej grupy do diety niemowlęcia i małego dziecka należy zwracać uwagę na ich jakość zdrowotną oraz bezpieczeństwo i wybierać te przeznaczone specjalnie dla najmłodszych konsumentów1. Po pierwszym podaniu dziecku glutenu należy uważnie obserwować reakcje organizmu, czy maluch dobrze go akceptuje. Najlepiej pierwszy raz gluten podać w domu, a nie na wyjeździe, w restauracji czy w żłobku. Gdyby wystąpiły niepokojące objawy warto udać się do specjalisty po diagnozę.

Choroby związane z glutenem

Gluten jest białkiem i jego spożycie u niektórych dzieci może spowodować niepożądane objawy. Choroby związane z glutenem dzielimy na: celiakię, alergię na pszenicę i nieceliakalną nadwrażliwość na gluten4. W przypadku alergii przyczyną jest udział mechanizmów immunologicznych, natomiast wszystkie pozostałe reakcje są określane mianem nadwrażliwości pokarmowej lub nietolerancji pokarmowej5. Choroby te mogą mieć bardzo zbliżone objawy i przebieg, ale różne przyczyny i w związku z tym postępowanie jest odmienne. Konieczna jest zatem dobra diagnoza.

Celiakia czyli choroba trzewna

Celiakia jest przewlekłą chorobą zapalną jelita cienkiego o podłożu autoimmunologicznym i występuje u osób genetycznie predysponowanych1. W Europie choruje na nią około 1-3% populacji przy czym jedynie 1 na 10 chorych wie, że choruje na celiakię4 stąd trudno jednoznacznie stwierdzić jak często wystepuje celiakia u dzieci. Celiakia może mieć różne objawy: w postaci klasycznej dominują nasilone objawy ze strony przewodu pokarmowego, w postaci nietypowej – objawy spoza przewodu pokarmowego a w postaci niemej przebieg jest bezobjawowy4. Nasilenie objawów zależy od stopnia uszkodzenia i zaniku kosmków jelitowych.

Celiakia wymaga stosowania diety bezglutenowej do końca życia1. Z tego tytułu celiakia u dzieci może negatywnie wpływać na wzrost i rozwój malucha, ponieważ każda dieta eliminacyjna niesie za sobą ryzyko niedoborów ważnych składników odżywczych4.

Czy alergia na pszenicę to to samo co celiakia?

Alergia na pszenicę jest wyrazem układu odpornościowego na białka pszenicy, w tym na gluten. Pszenica – obok mleka, jaja kurzego, soi i orzechów – należy do najczęstszych alergenów pokarmowych u dzieci, nie jest to jednak powszechne schorzenie. Objawy zgłasza około 4% populacji, jednak rzeczywista częstość występowania alergii jest dużo mniejsza i wynosi 01-0,4%4. Rokowanie jest dobre: u połowy chorych dzieci tolerancja rozwinie się do 8. roku życia, a u 2/3 do 12. roku życia4!  

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NNG) jest najtrudniejsza do zdiagnozowania. Charakteryzuje się objawami jak przy celiakii czy alergii na pszenicę, najczęściej ze strony przewodu pokarmowego, które występują po spożyciu glutenu. NNG stwierdza się jednak u osób, które nie spełniają kryteriów diagnostycznych rozpoznania celiakii lub alergii na pszenicę. Wystepuje u około 6% populacji6.

Choroby związane z glutenem nie są to zatem bardzo powszechnymi dolegliwościami, jednak nie warto ich bagatelizować. Kluczowa jest wczesna diagnoza.

Jak rozpoznać nietolerancję glutenu?    

Nietolerancję glutenu możesz rozpoznać dopiero, gdy w diecie dziecka pojawiają się pierwsze produkty zawierające gluten. Mleko mamy lub mleko modyfikowane nie zawierają tego składnika pokarmowego7. Jeśli ekspozycja jest niewystarczająca (np. gluten niedawno wprowadzony do diety niemowlęcia, dieta bezglutenowa zastosowana przed rozpoczęciem diagnostyki) wyniki badań mogą być niemiarodajne4.

Objawami alergii pokarmowej na gluten są zazwyczaj8:

• dolegliwości żołądkowe (kurczowy ból brzucha, wymioty, nudności),
• zmiany skórne (pokrzywka),
• problemy z układem oddechowym (katar, astma, anafilaksja indukowana wysiłkiem fizycznym). 

Z kolei do objawów celiakii należą4:

• często wystepujące:
  • wzdęcia, ból brzucha i przewlekłe biegunki,
  • niskorosłość,
  • zwolnienie przyrostu masy ciała,
  • osteoporoza,
  • niedokrwistość,
• rzadziej występujące:
  • zaparcie, nudności, wymioty
  • nawracające afty
  • opóźnione dojrzewanie
  • zapalenie stawów
  • przewlekłe zmęczenie

Jeśli przy wprowadzaniu produktów glutenowych pojawiają się niepokojące objawy należy od razu skorzystać z pomocy lekarza pediatry. W przypadku wrodzonej celiakii ważne jest bowiem szybkie postawienie diagnozy lekarskiej.

Jak poradzić sobie z nietolerancją glutenu?  

Jeżeli objawy występujące u dziecka wskazują na alergię lub nietolerancję glutenu lekarz podejmie decyzję dotyczącą ewentualnych badań i/lub wprowadzenia diety eliminacyjnej u dziecka. Nadrzędna zasada diety eliminacyjnej brzmi: każdy wyeliminowany składnik pokarmowy zastąp innym, dobrze tolerowanym przez dziecko i mającym podobną wartość odżywczą. Zabronione w diecie bezglutenowej są zboża: pszenica, jęczmień, żyto i zwykły owies oraz wszystkie produkty z ich dodatkiem. 

Pozostałe składniki diety powinny pozostać niezmienione! Eliminacja dodatkowych składników nie daje żadnych korzyści, a jedynie zwiększa ryzyko niedoborów żywieniowych. Co ważne, dieta eliminacyjna często jest trudna do zbilansowania, dlatego w celu jej rzetelnej oceny warto zasięgnąć porady dietetyka9. Zwłaszcza, że u dzieci, u których konieczna jest eliminacja danej grupy produktów często obserwuje się niedobory, co może negatywnie rzutować na  ich zdrowie w przyszłości4. Pomocnym narzędziem do oceny stanu odżywienia czyli monitorowania masy ciała i wzrastania dziecka są siatki centylowe.

Jeśli dziecko choruje na celiakię, czyli trwale nie toleruje glutenu, konieczne będzie stosowanie diety bezglutenowej przez całe życie1. W przypadku alergii rokowania są dobre, dzieci zwykle wyrastają z alergii pokarmowej4.

Gdzie ukrywa się gluten? 

Zboża zawierające gluten to pszenica (kasza manna, orkiszowa, bulgur, kuskus itp.), jęczmień i żyto10 Owies również możemy zaliczyć do zbóż bezglutenowych, ale tylko w sytuacji wyboru produktów z produkcji kontrolowanej, gdzie nie ma możliwości zanieczyszczenia innymi zbożami11.

Produkty, których należy unikać przy nietolerancji glutenu

Poniższa lista opisuje produkty naturalnie zawierające gluten: 

• produkty zbożowe z pszenicy, zwykłego owsa, jęczmienia i żyta (kasze, makarony, płatki)
• pieczywo (każde, o ile nie jest oznaczone jako bezglutenowe)
• ciasta, ciastka, drożdżówki upieczone z mąki glutenowej

Produkty, w których gluten może być dodany w celach technologicznych:

• produkty mięsne: wędliny, kiełbasy, kaszanka, pasztetowa, parówki, mielonki, pasztety
• zupy, sosy w proszku, gotowe sosy (dressingi)
• musztardy i majonezy
• przyprawy
• produkty zawierające słód i ekstrakt słodowy (np. płatki śniadaniowe)
• panierowana żywność
• wyroby garmażeryjne
• jogurty owocowe, maślanki smakowe, napoje czekoladowe
• produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu, serki topione, śmietana 
• owoce suszone i kandyzowane

W przypadku produktów przetworzonych najlepiej uważnie zapoznać się z ich etykietą, gluten może być zawarty w takich składnikach jak np. skrobia, błonnik pszenny czy słód jęczmienny. 

Jakie produkty nie zawierają glutenu? 

Produkty i żywność bezglutenową oznacza się międzynarodowym znakiem przekreślonego kłosa – są one całkowicie bezpieczne dla dziecka z celiakią lub uczulonego na gluten. Z zasady są to:

• zboża: ryż biały i brązowy, kukurydza, gryka, proso, amarantus, komosa ryżowa, tapioka
• świeże mleko, kefir, maślanka, jogurt naturalny, twaróg i ser żółty
• świeże (nieprzetworzone) mięso, ryby, jaja
• owoce i warzywa (także maniok i tapioka)
• orzechy i warzywa strączkowe np. soja, soczewica, fasola, groch

Jednak aby mieć całkowitą pewność, że produkt nie zawiera glutenu zawsze należy zapoznać się ze składem przed spożyciem.