Czym jest nietolerancja glutenu?

Gluten to umowna nazwa białek roślinnych wystepujacych w niektórych zbożach, konkretnie są to frakcje prolamin i glutelin¹Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267. Przy wprowadzaniu do jadłospisu dziecka pierwszych produktów glutenowych istnieje pewne ryzyko, że jego organizm nie będzie tolerował nowego składnika.

Wprowadzanie glutenu do diety dziecka

Zgodnie z aktualnymi zaleceniami ekspertów oraz nowym schematem żywienia niemowląt należy podać dziecku gluten w 1. roku życia²Szajewska H. i wsp., Karmienie piersią. Stanowisko PTGHiŻD. Standardy Medyczne Pediatria, 2016, 13.1 9-24.. Ważne jednak by niezależnie od wieku zacząć od podawania go w małych ilościach³Szajewska H. i wsp., Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia PTGHiŻD. Pediatria, 2014, 11.3 321-338.. Dobrym źródłem małej ilości glutenu jest kaszka manna, w porcji 3 g (płaska łyżeczka suchej kaszki) będzie zawarte ok. 200-300 mg glutenu czyli zalecana ilość na początek⁴Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267. Przy wprowadzaniu produktów z tej grupy do diety niemowlęcia i małego dziecka należy zwracać uwagę na ich jakość zdrowotną oraz bezpieczeństwo i wybierać te przeznaczone specjalnie dla najmłodszych konsumentów⁵Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267. Po pierwszym podaniu dziecku glutenu należy uważnie obserwować reakcje organizmu, czy maluch dobrze go akceptuje. Najlepiej pierwszy raz gluten podać w domu, a nie na wyjeździe, w restauracji czy w żłobku. Gdyby wystąpiły niepokojące objawy warto udać się do specjalisty po diagnozę.

Choroby związane z glutenem

Gluten jest białkiem i jego spożycie u niektórych dzieci może spowodować niepożądane objawy. Choroby związane z glutenem dzielimy na: celiakię, alergię na pszenicę i nieceliakalną nadwrażliwość na gluten⁶Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017. W przypadku alergii przyczyną jest udział mechanizmów immunologicznych, natomiast wszystkie pozostałe reakcje są określane mianem nadwrażliwości pokarmowej lub nietolerancji pokarmowej⁷Kaczmarski M., Korotkiewicz-Kaczmarska E., Alergia i nietolerancja pokarmowa: mleko i inne pokarmy. Wydawnictwo Help-Med, Kraków, 2013.. Choroby te mogą mieć bardzo zbliżone objawy i przebieg, ale różne przyczyny i w związku z tym postępowanie jest odmienne. Konieczna jest zatem dobra diagnoza.

Celiakia czyli choroba trzewna

Celiakia jest przewlekłą chorobą zapalną jelita cienkiego o podłożu autoimmunologicznym i występuje u osób genetycznie predysponowanych⁸Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267. W Europie choruje na nią około 1-3% populacji przy czym jedynie 1 na 10 chorych wie, że choruje na celiakię⁹Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017 stąd trudno jednoznacznie stwierdzić jak często wystepuje celiakia u dzieci. Celiakia może mieć różne objawy: w postaci klasycznej dominują nasilone objawy ze strony przewodu pokarmowego, w postaci nietypowej – objawy spoza przewodu pokarmowego a w postaci niemej przebieg jest bezobjawowy¹⁰Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017. Nasilenie objawów zależy od stopnia uszkodzenia i zaniku kosmków jelitowych.

Celiakia wymaga stosowania diety bezglutenowej do końca życia¹¹Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267. Z tego tytułu celiakia u dzieci może negatywnie wpływać na wzrost i rozwój malucha, ponieważ każda dieta eliminacyjna niesie za sobą ryzyko niedoborów ważnych składników odżywczych¹²Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017.

Czy alergia na pszenicę to to samo co celiakia?

Alergia na pszenicę jest wyrazem układu odpornościowego na białka pszenicy, w tym na gluten. Pszenica – obok mleka, jaja kurzego, soi i orzechów – należy do najczęstszych alergenów pokarmowych u dzieci, nie jest to jednak powszechne schorzenie. Objawy zgłasza około 4% populacji, jednak rzeczywista częstość występowania alergii jest dużo mniejsza i wynosi 01-0,4%¹³Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017. Rokowanie jest dobre: u połowy chorych dzieci tolerancja rozwinie się do 8. roku życia, a u 2/3 do 12. roku życia¹⁴Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017!  

Nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NNG) jest najtrudniejsza do zdiagnozowania. Charakteryzuje się objawami jak przy celiakii czy alergii na pszenicę, najczęściej ze strony przewodu pokarmowego, które występują po spożyciu glutenu. NNG stwierdza się jednak u osób, które nie spełniają kryteriów diagnostycznych rozpoznania celiakii lub alergii na pszenicę. Wystepuje u około 6% populacji¹⁵Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017.

Choroby związane z glutenem nie są to zatem bardzo powszechnymi dolegliwościami, jednak nie warto ich bagatelizować. Kluczowa jest wczesna diagnoza.

Jak rozpoznać nietolerancję glutenu?    

Nietolerancję glutenu możesz rozpoznać dopiero, gdy w diecie dziecka pojawiają się pierwsze produkty zawierające gluten. Mleko mamy lub mleko modyfikowane nie zawierają tego składnika pokarmowego¹⁶ROZPORZĄDZENIE WYKONAWCZE KOMISJI (UE) NR 828/2014 z dnia 30 lipca 2014 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat nieobecności lub zmniejszonej zawartości glutenu w żywności. Jeśli ekspozycja jest niewystarczająca (np. gluten niedawno wprowadzony do diety niemowlęcia, dieta bezglutenowa zastosowana przed rozpoczęciem diagnostyki) wyniki badań mogą być niemiarodajne¹⁷Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017.

Objawami alergii pokarmowej na gluten są zazwyczaj¹⁸Kaczmarski M., Korotkiewicz-Kaczmarska E., Alergia i nietolerancja pokarmowa: mleko i inne pokarmy. Wydawnictwo Help-Med, Kraków, 2013.:

• dolegliwości żołądkowe (kurczowy ból brzucha, wymioty, nudności),
• zmiany skórne (pokrzywka),
• problemy z układem oddechowym (katar, astma, anafilaksja indukowana wysiłkiem fizycznym). 

Z kolei do objawów celiakii należą¹⁹Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017:

• często wystepujące:
  • wzdęcia, ból brzucha i przewlekłe biegunki,
  • niskorosłość,
  • zwolnienie przyrostu masy ciała,
  • osteoporoza,
  • niedokrwistość,
• rzadziej występujące:
  • zaparcie, nudności, wymioty
  • nawracające afty
  • opóźnione dojrzewanie
  • zapalenie stawów
  • przewlekłe zmęczenie

Jeśli przy wprowadzaniu produktów glutenowych pojawiają się niepokojące objawy należy od razu skorzystać z pomocy lekarza pediatry. W przypadku wrodzonej celiakii ważne jest bowiem szybkie postawienie diagnozy lekarskiej.

Jak poradzić sobie z nietolerancją glutenu?  

Jeżeli objawy występujące u dziecka wskazują na alergię lub nietolerancję glutenu lekarz podejmie decyzję dotyczącą ewentualnych badań i/lub wprowadzenia diety eliminacyjnej u dziecka. Nadrzędna zasada diety eliminacyjnej brzmi: każdy wyeliminowany składnik pokarmowy zastąp innym, dobrze tolerowanym przez dziecko i mającym podobną wartość odżywczą. Zabronione w diecie bezglutenowej są zboża: pszenica, jęczmień, żyto i zwykły owies oraz wszystkie produkty z ich dodatkiem. 

Pozostałe składniki diety powinny pozostać niezmienione! Eliminacja dodatkowych składników nie daje żadnych korzyści, a jedynie zwiększa ryzyko niedoborów żywieniowych. Co ważne, dieta eliminacyjna często jest trudna do zbilansowania, dlatego w celu jej rzetelnej oceny warto zasięgnąć porady dietetyka²⁰Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017. Zwłaszcza, że u dzieci, u których konieczna jest eliminacja danej grupy produktów często obserwuje się niedobory, co może negatywnie rzutować na  ich zdrowie w przyszłości²¹Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017. Pomocnym narzędziem do oceny stanu odżywienia czyli monitorowania masy ciała i wzrastania dziecka są siatki centylowe.

Jeśli dziecko choruje na celiakię, czyli trwale nie toleruje glutenu, konieczne będzie stosowanie diety bezglutenowej przez całe życie²²Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267. W przypadku alergii rokowania są dobre, dzieci zwykle wyrastają z alergii pokarmowej²³Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017.

Gdzie ukrywa się gluten? 

Zboża zawierające gluten to pszenica (kasza manna, orkiszowa, bulgur, kuskus itp.), jęczmień i żyto²⁴Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267.

Owies również możemy zaliczyć do zbóż bezglutenowych, ale tylko w sytuacji wyboru produktów z produkcji kontrolowanej, gdzie nie ma możliwości zanieczyszczenia innymi zbożami²⁵Harasym, J., 2011. Obecny status owsa w diecie bezglutenowej. Engineering Sciences & Technologies/Nauki Inzynierskie i Technologie, 3, 57-70..

Produkty, których należy unikać przy nietolerancji glutenu

Poniższa lista opisuje produkty naturalnie zawierające gluten: 

• produkty zbożowe z pszenicy, zwykłego owsa, jęczmienia i żyta (kasze, makarony, płatki)
• pieczywo (każde, o ile nie jest oznaczone jako bezglutenowe)
• ciasta, ciastka, drożdżówki upieczone z mąki glutenowej

Produkty, w których gluten może być dodany w celach technologicznych:

• produkty mięsne: wędliny, kiełbasy, kaszanka, pasztetowa, parówki, mielonki, pasztety
• zupy, sosy w proszku, gotowe sosy (dressingi)
• musztardy i majonezy
• przyprawy
• produkty zawierające słód i ekstrakt słodowy (np. płatki śniadaniowe)
• panierowana żywność
• wyroby garmażeryjne
• jogurty owocowe, maślanki smakowe, napoje czekoladowe
• produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu, serki topione, śmietana 
• owoce suszone i kandyzowane

W przypadku produktów przetworzonych najlepiej uważnie zapoznać się z ich etykietą, gluten może być zawarty w takich składnikach jak np. skrobia, błonnik pszenny czy słód jęczmienny. 

Jakie produkty nie zawierają glutenu? 

Produkty i żywność bezglutenową oznacza się międzynarodowym znakiem przekreślonego kłosa – są one całkowicie bezpieczne dla dziecka z celiakią lub uczulonego na gluten. Z zasady są to:

• zboża: ryż biały i brązowy, kukurydza, gryka, proso, amarantus, komosa ryżowa, tapioka
• świeże mleko, kefir, maślanka, jogurt naturalny, twaróg i ser żółty
• świeże (nieprzetworzone) mięso, ryby, jaja
• owoce i warzywa (także maniok i tapioka)
• orzechy i warzywa strączkowe np. soja, soczewica, fasola, groch

Jednak aby mieć całkowitą pewność, że produkt nie zawiera glutenu zawsze należy zapoznać się ze składem przed spożyciem.

Przypisy Rozwiń

• 1
  Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267
• 2
  Szajewska H. i wsp., Karmienie piersią. Stanowisko PTGHiŻD. Standardy Medyczne Pediatria, 2016, 13.1 9-24.
• 3
  Szajewska H. i wsp., Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia PTGHiŻD. Pediatria, 2014, 11.3 321-338.
• 4
  Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267
• 5
  Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267
• 6
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 7
  Kaczmarski M., Korotkiewicz-Kaczmarska E., Alergia i nietolerancja pokarmowa: mleko i inne pokarmy. Wydawnictwo Help-Med, Kraków, 2013.
• 8
  Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267
• 9
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 10
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 11
  Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267
• 12
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 13
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 14
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 15
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 16
  ROZPORZĄDZENIE WYKONAWCZE KOMISJI (UE) NR 828/2014 z dnia 30 lipca 2014 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat nieobecności lub zmniejszonej zawartości glutenu w żywności
• 17
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 18
  Kaczmarski M., Korotkiewicz-Kaczmarska E., Alergia i nietolerancja pokarmowa: mleko i inne pokarmy. Wydawnictwo Help-Med, Kraków, 2013.
• 19
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 20
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 21
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 22
  Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267
• 23
  Szajewska H., Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017
• 24
  Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267
• 25
  Harasym, J., 2011. Obecny status owsa w diecie bezglutenowej. Engineering Sciences & Technologies/Nauki Inzynierskie i Technologie, 3, 57-70.