Żywienie dziecka w okresie 0-36 miesięcy

Na temat żywienia dzieci powstało już wiele artykułów, bo rodzice wciąż mają sporo wątpliwości, czy zapewniają dziecku odpowiednią dietę i szukają informacji, na co uważać, by nie popełniać błędów.

Dieta dziecka od narodzin do 3. roku życia niejako programuje jego przyszłe życie, dlatego rodzice chcą być pewni, że właściwie karmią swoje dziecko.  Pierwsze lata życia to czas kształtowania się metabolizmu oraz dojrzewania układów immunologicznego, nerwowego i pokarmowego. To jest właśnie czas programowania żywieniowego.

Od czego zacząć?

W rozmowach o żywieniu dziecka często pojawia się wątek „schematu żywienia”. To rodzaj „tabeli”, która ma ułatwić rodzicowi żywienie dziecka zgodnie z najnowszą wiedzą i zaleceniami ekspertów. Na stronie 1000dni.pl pojawił się kalendarz żywienia dziecka w 1000 pierwszych dni zaopiniowany przez ekspertów z Instytutu Matki i Dziecka oraz Instytutu „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”, który powstał na podstawie schematu żywienia, nie mniej jednak zalecenia w nim ujęte obejmują okres od 0. do 36. miesiąca życia.  Świetnie opisuje prawidłowe karmienie noworodka, żywienie dziecka w pierwszym roku życia, a także  żywienie dzieci w wieku 1-3. Jakie są jego podstawowe założenia?

Wyłączne karmienie piersią do 6. miesiąca życia

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca, aby dążyć do utrzymania karmienia mlekiem matki przez pierwsze pół roku życia. Powinno to być karmienie na żądanie (nie trzymamy się żadnych ram czasowych, tylko przystawiamy dziecko do piersi wtedy, gdy się tego domaga). W tym czasie (pierwsze 6 miesięcy życia) organizm niemowlęcia nie potrzebuje żadnych innych produktów. Mleko mamy jest dla niego absolutnie wystarczające. Zapewnia prawidłowy rozwój, zaspokaja potrzeby energetyczne i odżywcze. Jest również wystarczające podczas choroby czy upałów – z tą różnicą, że wtedy niemowlę zwykle częściej się domaga piersi. Mleko mamy zapewnia też dobry rozwój układu nerwowego, zmniejsza ryzyko nadwagi i otyłości u dziecka (nie zwalnia jednak z prawidłowego żywienia w kolejnych latach życia dziecka!), ma pozytywny wpływ na budowanie odporności i zapobieganie chorobom (rzadsze występowanie biegunki, infekcji dróg oddechowych, infekcji dróg moczowych, zapalenia ucha środkowego), zmniejsza ryzyko alergii i wad zgryzu.

Karmienie piersią to korzyści nie tylko dla dziecka. Mama dzięki karmieniu piersią łatwiej zaspokaja potrzeby emocjonalne maluszka i zmniejsza u siebie ryzyko wystąpienia raka sutka i raka jajnika. Karmienie piersią ma też niewątpliwe plusy ekonomiczne i jest dla wielu mam po prostu wygodne. Dlatego to ważne, by każda karmiąca piersią mama miała wsparcie osób z otoczenia, a w razie trudności nie wahała się poprosić o pomoc specjalistów od laktacji.

Co w sytuacji, gdy mama nie może karmić piersią?

Kobiece mleko to najlepszy pokarm dla dziecka, jednak zdarzają się okoliczności, w których karmienie piersią nie jest możliwe. Przyczyn może być kilka, choć typowych medycznych przeciwwskazań jest naprawdę niewiele. Wśród nich można wymienić problemy zdrowotne matki lub niemowlęcia, a co za tym idzie, również przyjmowane przez mamę leki. Ewentualne problemy z laktacją lub niechęć mamy do karmienia piersią powinny być zawsze powodem konsultacji z położną lub lekarzem. Wiele mam po takiej rozmowie, wsparciu i okazanym zainteresowaniu decyduje się z sukcesem kontynuować karmienie piersią. Bez względu jednak na sytuację, podstawą żywienia niemowlęcia powinno być mleko. Jeśli nie jest możliwe karmienie mlekiem mamy, to zadaniem lekarza lub położnej jest dobranie odpowiedniego mleka modyfikowanego, które dostarczy niezbędne składniki odżywcze i będzie dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka.

Jak rozszerzać dietę dziecka?

Po upływie pierwszych miesięcy życia dziecka wiele mam zadaje sobie pytanie, kiedy zacząć włączać do diety nowe produkty.
Najważniejsza jest obserwacja własnego dziecka. Od którego miesiąca dziecko może jeść? To niemowlak da znać, kiedy będzie gotowy na rozszerzanie diety. Jak to zrobi? Zacznie przyjmować pozycję siedzącą, interesować się wspólnymi posiłkami, wyciągać rączki do produktów i chwytać kawałki jedzenia. To ostatnie zachowanie czasami może być mylnie odczytane przez rodziców na etapie 3.-4. miesiąca życia, kiedy dziecko zaczyna się intensywnie ślinić i wkładać wszystko do buzi (własne palce, palce mamy, kocyk, grzechotkę, ubranka) – to jeszcze nie jest przejaw gotowości do rozszerzania diety.

Oznaki fizycznej gotowości do rozszerzania diety w końcu się pojawią, następuje  to zwykle w okolicach 6. miesiąca życia. U jednych dzieci ta gotowość pojawia się nieco wcześniej, u innych nieco później (nie każdy niemowlak rozwija kolejne zdolności motoryczne jak w zegarku). WHO podkreśla, że niektóre grupy niemowląt mogą wymagać bardziej indywidualnego podejścia (dotyczy to zwłaszcza dzieci pozostających pod opieką specjalistów z różnych powodów zdrowotnych). Polscy eksperci podkreślają, że moment rozpoczęcia rozszerzania diety nie powinien nastąpić szybciej niż w 17. tygodniu życia i raczej nie później niż w 26. tygodniu życia. Nie koliduje to w żaden sposób z zaleceniami WHO. Schemat rozszerzania diety świetnie opisuje kalendarz żywienia dziecka. Pamiętamy jednak o tym, by karmić dziecko piersią do minimum 6. miesiąca życia, a nowe produkty podajemy dziecku, aby je przyzwyczajać do nowej struktury i konsystencji pokarmu, a nie jako osobny posiłek. Nie powinno się to odbywać na zasadzie zastąpienia jednego karmienia piersią posiłkiem bezmlecznym. Podczas rozszerzania diety również starajmy się karmienie mlekiem mamy utrzymać jak najdłużej – oferujmy pierś przed podaniem nowego produktu lub później – do popicia.

Jaką ilość produktów uzupełniających powinno się dziecku podać na początek? Zdarza się, że są to tylko spontaniczne degustacje. Nie powinniśmy oczekiwać od niemowlaka, który poznaje nowe smaki, że w wieku 6 miesięcy usiądzie do stołu i zje 200 ml obiadu czy warzyw. 
Może będzie to tylko łyżeczka, a może kilka. Może zechce tylko polizać nowy produkt, a może zje 100 ml. To dziecko podejmuje decyzję. Rolą rodzica jest  oferowanie nowych produktów, a dziecko decyduje, ile zje i czy w ogóle zje.

W naszej szerokości geograficznej przyjęło się, że rozszerzanie diety zaczyna się od warzyw, by dziecko łatwiej zaakceptowało ich smak (z owocami zwykle nie ma problemu, bo są słodsze).  Nie ma już sztywnych zasad, jak powinno wyglądać żywienie niemowlaka miesiąc po miesiącu. Eksperci zwracają uwagę bardziej na konsystencję posiłków, ich jakość i sprawdzone źródło a także sposób przygotowania. Jakikolwiek posiłek oferujesz dziecku,  pamiętaj, że do jego przygotowania nie powinno się używać soli ani cukru.  To dobra okazja, aby wyeliminować te substancje również z jadłospisu osoby dorosłej – w ramach wprowadzenia zdrowych nawyków żywieniowych całej rodziny. Wraz z wiekiem niemowlę powinno mieć coraz więcej posiłków uzupełniających. Już od 7 miesiąca życia warto podawać 3 posiłki dla niemowlaka.  To rodzice decydują kiedy niemowlę zaczyna jeść regularnie posiłki uzupełniające, a dziecko decyduje ile danej potrawy zje. Pamiętajmy, że okres rozszerzania diety to czas, w którym posiłki stałe są nadal posiłkami uzupełniającymi, a podstawę żywienia nadal stanowi mleko (mamy lub mleko modyfikowane).

Nie podajemy niemowlęciu do picia mleka krowiego (do ukończenia przez nie pierwszego roku życia) jako głównego napoju. Jako dodatek możemy je przemycić w drugim półroczu życia dziecka lub podawać przetwory mleka krowiego (np. jogurty, sery twarogowe). Nie dodajemy do potraw niemowlęcych miodu – przynajmniej do ukończenia pierwszego roku życia, gdyż może zawierać przetrwalniki Clostridium botulinum, wywołujące botulizm dziecięcy.

Podczas rozszerzania diety podajemy do picia mleko mamy lub wodę. Warto nauczyć dziecko pić z tradycyjnego kubka. W trakcie kolejnych miesięcy rozszerzania diety często udaje się butelkę ze smoczkiem (przy karmieniu odciągniętym mlekiem lub mlekiem modyfikowanym) zamienić na kubek, co jest dla dziecka zdecydowanie zdrowsze. Nie podajemy dziecku soków owocowych. Zgodnie z zaleceniami Amerykańskiej Akademii Pediatrii (AAP) soki w ogóle powinny zniknąć z diety najmłodszych. A dorośli dla własnego zdrowia również powinni używać do gaszenia pragnienia jedynie wody. Owoce powinny być w diecie obecne w całości, a nie w postaci przetworzonej do soku. Z produktów mięsnych dla dziecka najlepsze są: mięso z indyka, gęsi, kaczki, kurczaka, jagnięcina i królik. Dzienna ilość mięsa powinna wynosić od około 10 gramów (początkowo) do 20 gramów pod koniec pierwszego roku życia (łyżka/dwie). Niemowlak jak najbardziej powinien jeść ryby (1-2 razy w tygodniu), ale nie te drapieżne. Unikajmy miecznika, tuńczyka i makreli. Nie ma powodu opóźniać wprowadzania do diety produktów rybnych.

A starsze dzieci? Czy po okresie niemowlęcym mogą usiąść do dorosłego stołu?

Niekoniecznie. Programowanie żywieniowe trwa przez minimum pierwsze 3 lata dziecka. Po pierwszym roku życia dziecko nadal ma specjalne potrzeby żywieniowe i nie jest miniaturą dorosłego.

Na co zwracać uwagę w jadłospisie dziecka wieku 1-3 lata?

Kiedy dziecko ma za sobą pierwsze urodziny, nadal wymaga diety, która znacząco różni się od diety dorosłych. Jego codzienne menu powinno zawierać różnorodne składniki: warzywa, owoce, produkty zbożowe, produkty mleczne, tłuszcze, mięso, ryby i jaja. Dieta po roku powinna się opierać na 5 posiłkach: 3 głównych (śniadanie, obiad i kolacja) i 1-2 uzupełniających (drugie śniadanie i podwieczorek), a ich konsystencja powinna być podobna do pokarmów spożywanych przez resztę rodziny. Wciąż warto pamiętać, że posiłki dla dzieci należy przygotowywać bez dodatku cukru i soli, a najlepszym sposobem na zaspokajanie pragnienia jest picie wody.

Zaangażuj dziecko do wspólnego przygotowywania posiłków i zadbaj o ich regularność. Postaraj się, by dziecko zjadało 3 główne posiłki i 2 uzupełniające. Niektóre dzieci preferują jedzenie mniejszych porcji, ale częściej, nie powinno się to jednak zdarzać kilkanaście razy na dobę.

Kiedy rodzice po urlopie macierzyńskim/rodzicielskim wracają do pracy, rytm dnia ulega zaburzeniu. Bez względu na to, jaki system opieki wybraliście dla swojego dziecka, do Waszego życia wkroczy pośpiech. A ten często sprzyja problemom z żywieniem. Zdarza się, że pomijamy śniadanie, sięgamy po  niezdrową przekąskę albo rezygnujemy z urozmaiconych posiłków. Choć dobre zorganizowanie posiłków w ciągu dnia bywa wyzwaniem, starajmy się pilnować  zdrowych nawyków żywieniowych, tak jak wtedy, gdy dziecko było niemowlakiem.

W diecie dziecka powinna być duża ilość warzyw (5 porcji w ciągu dnia), a często jest tak, że im dziecko starsze, tym je mniej warzyw. W podobnej ilości w diecie dziecka powinny występować produkty zbożowe. Owoce powinny mieć zawsze pierwszeństwo przed sokami owocowymi – podobnie jak u niemowlaka.

Po pierwszy urodzinach mleko i przetwory mleczne nadal są dla dziecka ważnym źródłem substancji odżywczych. Częściej niż mleko w czystej postaci pojawiają się przetwory mleczne (twarogi, kefiry, jogurty naturalne). Jeśli udaje się utrzymać karmienie piersią, to ono również stanowi dla dziecka źródło wielu cennych substancji, które wpływają pozytywnie na jego rozwój i układ immunologiczny. Nieprawdą jest powtarzany często mit, że mleko mamy zamienia się w wodę i karmienie dłużej niż rok nie ma sensu.

Komponując jadłospis dziecka, często zapomina się o rybach, które są cennym źródłem białka. Do tego mamy tendencję do przesadzania z wielkością posiłków. Starajmy się unikać w diecie dziecka produktów smażonych – preferowane są te gotowane na parze lub pieczone. Nadal nie solimy i nie cukrzymy posiłków. Pamiętajcie, że cukier znajduje się w dużych ilościach również w wielu na pozór nieszkodliwych dodatkach (ketchup, płatki kukurydziane, jogurty owocowe).

Warto zadbać o różnorodność posiłków przyrządzanych dla dziecka. Pomoże nam w tym modelowy talerz żywieniowy, w którym podkreśla się istotność każdego składnika dla prawidłowego rozwoju dziecka. Nie powinniśmy wykluczać z diety dziecka tłuszczów, białka ani tym bardziej warzyw.

Żywienie dziecka w pierwszych latach życia jest wyzwaniem, ale jeśli w pierwszych 3 latach życia wprowadzimy zdrowe nawyki i regularność posiłków, to zaowocuje to w przyszłości. Wraz z upływem czasu będzie coraz łatwiej, a wspólne zdrowe posiłki całej rodziny staną się przyjemnością.

Posłuchaj podcastu