Spis treści
Odpowiednio zbilansowany jadłospis jest fundamentem prawidłowego rozwoju i zdrowia malucha. Istotnym elementem codziennego menu niemowlęcia, które oprócz mleka mamy poznaje już inne pokarmy, są produkty zbożowe – cenne źródło ważnych składników odżywczych, a także energii. Zobacz, co może zboże!
Nawyki żywieniowe i preferencje smakowe wykształcone w początkowym okresie życia mogą zaprocentować w dorosłości. To od decyzji żywieniowych rodziców, podejmowanych w kluczowym okresie 1000 pierwszych dni, zależy zdrowie dziecka – nie tylko teraz, ale również w przyszłości.Właśnie dlatego eksperci zalecają, aby w pierwszym półroczu życia dziecka karmić je wyłącznie piersią. Jeśli maluszek jest już na etapie rozszerzania diety i z chęcią zjada warzywa oraz owoce, kolejnym pokarmem, który na dłużej powinien zagościć w jego menu, są produkty zbożowe – kaszki oraz kleiki1Szajewska H. i wsp., Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia PTGHiŻD. Pediatria, 2014, 11.3 321-338.. W drugim półroczu życia stają się one ważnym elementem codziennego, urozmaiconego jadłospisu, a ich konsystencja pomaga przejść dziecku od diety płynnej, opartej wyłącznie o mleko, do bardziej stałych produktów2Stolarczyk A., Produkty zbożowe pod lupą dietetyka. Standardy Medyczne Pediatria, 2018, T. 15, 261-267.
Zbożowe ABC
Dzięki zawartości różnorodnych zbóż, takich jak pszenica, owies, proso, gryka, żyto, jęczmień, ryż i kukurydza, kaszki zbożowe przeznaczone dla najmłodszych stanowią wartościowe źródło energii – ważnej dla rozwijającego się mózgu, a także aktywności fizycznej3Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017.
Ziarna zbóż to doskonałe źródło4Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017:
- węglowodanów – ważnych dla nauki i wzmożonej koncentracji, ponieważ dostarczają do mózgu dziecka niezbędną dla jego pracy glukozę. Dlatego właśnie wartościowe śniadanie powinno zawierać produkty zbożowe5Weker H. (red.), 2016. O żywieniu i aktywności fizycznej dzieci. Prosto, nowocześnie, praktycznie. Wydawca: Miasto Stołeczne Warszawa;
- błonnika pokarmowego, który korzystnie wpływa na funkcje układu pokarmowego maluszka, w tym prawidłowe trawienie. Ponadto wspiera proces oczyszczania organizmu z toksyn i metali ciężkich oraz stanowi pożywkę dla pożytecznych bakterii w jelitach. Błonnik daje również uczucie sytości, dlatego podawanie kaszki wieczorem jest dobrym pomysłem na jadłospis dla malucha;
- witamin z grupy B, wpierających układ nerwowy;
- wapnia, magnezu czy fosforu, biorących udział w budowie kości, odpowiadających za funkcje układu mięśniowego i prawidłowe reakcje na stres;
- selenu i cynku, odpowiadających za prawidłowe funkcje układu odpornościowego, walkę z wolnymi rodnikami czy aktywację różnych enzymów w organizmie;
- żelaza, biorącego udział w procesach krwiotwórczych i detoksykacji organizmu;
- potasu, kontrolującego poziom wody w organizmie, ciśnienie krwi, budowę mięśni czy ogólną równowagę kwasowo-zasadową organizmu.
Dodatkowo kaszki mleczne, czyli z dodatkiem mleka modyfikowanego, są pełnowartościowym posiłkiem – dostarczają młodemu organizmowi odpowiednich ilości białka, tłuszczu, węglowodanów, a także składników niezbędnych do rozwoju, m.in. wapnia, żelaza, jodu, witamin A, D, C, E czy z grupy B.
Zboża i kasze – które warto jeść
Różnorodne zboża to ważny składnik jadłospisu na każdym etapie życia człowieka. Produkty zbożowe są doskonałym źródłem węglowodanów, składników mineralnych takich jak magnez, cynk czy żelazo oraz witamin m.in. z grupy B, . Zawierają również mniejsze ilości białka oraz tłuszczu (w zależności od gatunku zboża). Produkty zbożowe możemy podzielić na oczyszczone (potocznie „białe”) oraz pełnoziarniste („z pełnego przemiału” lub „razowe”). Produkty pochodzące z pełnego przemiału są dodatkowo doskonałym źródłem błonnika, który odpowiada za prawidłowe działanie jelit i zapobieganie zaparciom, a zaliczamy do nich: grube kasze, np. gryczana, pęczak czy ryż brązowy, mąki razowe i produkty z niej wytworzone, np. pieczywo razowe, pieczywo graham czy makarony razowe6Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017.. Do tej grupy produktów zaliczają się również naturalne płatki zbożowe np. owsiane, żytnie czy jęczmienne. Energia po spożyciu węglowodanów złożonych takich jak zboża jest uwalniana stopniowo. Sprzyja temu błonnik występujący w produktach pełnoziarnistych i dlatego zaleca się spożywanie ich kilka razy dziennie . Produkty oczyszczone są pozbawione łupiny nasiennej, która „otula” ziarno zboża, a właśnie ona jest głównym źródłem błonnika, składników mineralnych oraz witamin.
Aby dorosły człowiek chętnie sięgał po wartościowe węglowodany, już w okresie dzieciństwa powinien poznawać i zaakceptować różnorodny smak produktów, pochodzących ze zbóż, takich jak:
- Ryż – zajmuje 3 miejsce na świecie pod względem uprawy. Istnieje wiele jego rodzajów, jednak do najczęściej spotykanych zalicza się ryż brązowy, który nie jest pozbawiony łuski, w związku z tym jest źródłem błonnika i składników mineralnych. Może jednak wymagać dłuższego gotowania niż ryż biały. Na rynku można spotkać również ryż długoziarnisty (np. basmati czy jaśminowy) lub ryż biały o krótszych ziarenkach , który jest lekkostrawny i zalecany przy biegunkach7Zdrojewicz Z., Jagodziński A., Kowalik M., Ryż to zdrowie – prawda czy mit?, Medycyna Rodzinna, 2017, 20 (1), 53-59 Kulczyński B., Gramza-Michałowska A., Właściwości prozdrowotne fruktanów typu inuliny.8Medycyna Rodzinna, 2016, 2, 86-90. Żaden rodzaj ryżu nie zawiera glutenu, dlatego świetnie sprawdza się w diecie dzieci, u których stwierdzono alergię na gluten czy pszenicę, chorobę Duhringa lub celiakię.
- Pszenica – ziarna pszenicy tak jak wszystkie zboża są głównie źródłem węglowodanów. Zawarta w pszenicy inulina przyczynia się do lepszej wchłanialności składników mineralnych potrzebnych do budowy kości9Kulczyński B., Gramza-Michałowska A., Właściwości prozdrowotne fruktanów typu inuliny. Medycyna Rodzinna, 2016, 2, 86-90 (takich jak wapń, fosfor czy magnez). Ponadto produkty pszenne dostarczają organizmowi dziecka witamin z grupy B, w tym kwasu foliowego, witaminy E, żelaza, oraz cynku. Niepozbawione okrywy nasiennej ziarno pszenicy jest bogate w błonnik i sprawnie reguluje pracę jelit.
Z pszenicy powstaje kasza manna, która jest dobrym sposobem na wprowadzenie glutenu do diety dziecka. Zarówno drobna konsystencja, słodkawy smak i zapach sprawiają, że niemowlęta chętnie ją spożywają. Kasza manna jest także dość uniwersalna pod względem pasujących do niej dodatków: można połączyć ją z owocami i stworzyć kolorowe danie dla dziecka. Dodatkowo kasza manna charakteryzuje się dość wysoką wartością energetyczną w małej porcji co może pomóc w utrzymaniu prawidłowej masy ciała (lub potocznie „wagi”) małego niejadka. Z pszenicy w procesie gotowania i suszenia powstaje także kasza bulgur. Warto o niej wspomnieć, ponieważ, oprócz niewątpliwie wysokich walorów smakowych, jest źródłem witamin z grupy B, w tym cennego kwasu foliowego.
- Orkisz, zwany też szpelcem jest gatunkiem pszenicy i należy do najstarszych roślin uprawnych. Ziarno orkiszu charakteryzuje się wysokim udziałem składników odżywczych tj. węglowodanów, jest doskonałym źródłem białka roślinnego, którego orkisz zawiera więcej niż zwykła pszenica, składników mineralnych w tym selenu, fosforu i miedzi i ponadto jest źródłem błonnika oraz beta- karotenu, czyli prekursora witaminy 10APiecyk M. i wsp., Charakterystyka i wartość odżywcza ziarna orkiszu i produktów orkiszowych. Bromat. Chem. Toksykol, 2009, 3: 247-251. Warto jednak pamiętać, że wbrew obiegowej opinii, ziarno orkiszu nie jest produktem bezglutenowym.
- Kukurydza – niezastąpione zboże bezglutenowe11Stępień M., Bogdański B., Nadwrażliwość na gluten — fakty i kontrowersje. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2013, tom 4, nr 4, 183–191 o wszechstronnym zastosowaniu. Ziarna kukurydzy to źródło selenu – pierwiastka śladowego, który w organizmie człowieka najlepiej przyswaja się z produktów roślinnych12Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017. Kaszka kukurydziana, zwana także polentą, jest jedną z popularniejszych kaszek dla niemowląt i dzieci wprowadzanych przy rozszerzaniu diety. Białko ziaren kukurydzy jest jednak ubogie w aminokwasy – lizynę i tryptofan, które należy uzupełnić z innych produktów spożywczych w ciągu dnia, np. produktów mlecznych i chudych mięs.
- Owies – Które dziecko nie słyszało o owsiance? To popularne danie dla maluchów, które ma wiele właściwości odżywczych. Owies na tle innych zbóż zawiera stosunkowo więcej białka o wysokiej wartości odżywczej i tłuszczów składających się głównie z nienasyconych kwasów tłuszczowych, które wspomagają prawidłowy rozwój układu nerwowego malucha. Dzięki zawartości antyoksydantów w postaci związków fenolowych13Harasym J., Olędzki R., Pietkiewicz J., Substancje o działaniu przeciwutleniającym obecne w ziarnach owsa (Avena Sativa L.), Engineering Sciences & Technologies/Nauki Inżynierskie i Technologie, 2011, 3, 71-89 owies może nieść korzystny wpływ na odporność i zdrowie dziecka w przyszłości14Zarzycka K. i wsp. Owies siewny − wartość odżywcza i prozdrowotna oraz wykorzystanie przemysłowe. Med Rodz 2015; 4(18): 182-185. Jest również źródłem fosforu, potasu i wapnia15Gąsiorowska B. i wsp., Zawartość fosforu, potasu i wapnia w ziarnie wybranych odmian owsa siewnego. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu, 2011, Tom 17, Nr 1, 017-022., żelaza, cynku i krzemu16Harasym J., Olędzki R., Pietkiewicz J., Substancje o działaniu przeciwutleniającym obecne w ziarnach owsa 17(Avena Sativa L.), Engineering Sciences & Technologies/Nauki Inżynierskie i Technologie, 2011, 3, 71-89, oraz błonnika poprawiającego pracę układu pokarmowego18Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017. Warto wiedzieć, że zawarte w błonniku owsa aktywne biologiczni beta-glukany podczas zagotowania przekształcają się w gęsty śluz, osłaniający błonę śluzową jelit oraz mają zdolność redukcji aktywności bakterii gnilnych w przewodzie pokarmowym19Zarzycka K. i wsp. Owies siewny − wartość odżywcza i prozdrowotna oraz wykorzystanie przemysłowe. Med Rodz 2015; 4(18): 182-185.
- Żyto – ziarna żyta są bogatym źródłem węglowodanów, ale również białka, witamin i błonnika pokarmowegoJarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017. Zawierają związki fenolowe i fitoestrogeny, które wykazują korzystne działanie przeciwutleniające20Jasińska I., Kołodziejczyk P., Michniewicz, J., Ziarno żyta jako potencjalne źródło składników prozdrowotnych w diecie. Żywność: Nauka-Technologia-Jakość, 2006, 13 (2 (47), Supl.), 85-92. Żyto najczęściej jest spożywane w formie pieczywa, ewentualnie otrębów. Smak chleba żytniego może na początku być trudny do zaakceptowania przez dzieci, ale konsekwentne przyzwyczajanie ich do niego, to dobra inwestycja w przyszłość ich nawyków żywieniowych.
- Gryka – ziarna gryki wyróżniają się na tle innych zbóż ponieważ zawierają stosunkowo więcej białka niż inne zboża. Dodatkowo zawierają cenne składniki mineralne , takie jak:, mangan, magnez, cynk, potas, miedź czy fosfor21Jarosz M., Normy żywienia dla populacji polskiej, IŻŻ, Warszawa, 2017 oraz witaminy z grupy, ale zawiera również witaminę22EZarzecka K. i wsp. Wartość odżywcza i prozdrowotna gryki siewnej. 23Probl Hig Epidemiol 2015, 96(2): 410-413. Gryka jest źródłem ważnych dla zdrowia antyoksydantów – głównie polifenoli i flawonoidów, w tym należącej do nich rutyny24Stempińska, K. i wsp., Wpływ obróbki termicznej na skład chemiczny i właściwości przeciwutleniające ziarniaków gryki, Żywność: Nauka-Technologia-Jakość, 2007, 14.5, 66-76., która wykazuje się działaniem wzmacniającym naczynia krwionośne. Kaszę gryczaną rodzice zazwyczaj wprowadzają do diety dziecka nieco później niż na etapie niemowlęcy, a szkoda, dostarcza organizmowi również cennego żelaza. Pamiętajmy, że wybierając grykę, kupujmy raczej tę nieprażoną, gdyż jest ona bogatsza w składniki mineralne i witaminy- jest delikatniejsza w smaku.
- Proso – czyli zboże, z którego powstaje kasza jaglana to zboże wysokowęglowodanowe, ze względu na niską zawartość błonnika25Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B., Iwanow K, Tabele składu i wartości odżywczych żywności, PZWL, 2005 uznawana jest za produkt lekkostrawny i dobrze przyswajalny. Charakteryzuje się też wyjątkowo wysoką wartością odżywczą. Kasza jaglana to źródło wielu składników mineralnych tj. fosforu, żelaza, cynku, manganu czy rzadkiego krzemu26Czerwińska D., Charakterystyka żywieniowa kasz, cz. II: Wartość odżywcza i zdrowotna kaszy jaglanej, „Przegląd Zbożowo-Młynarski” 2009, nr 11, str. 12–13.. W ostatnich latach kasza ta przeżywa swój renesans. Głównie dlatego, że jest kaszą bezglutenową. Kleik z kaszy jaglanej polecany jest jako jedno z pierwszych produktów zbożowych przy rozszerzaniu diety niemowlaka oraz dla dzieci z problemami żołądkowymi.
- Pęczak (kasza jęczmienna) – pęczak, jest dość niedoceniany mimo, że jest bogaty w witaminy B (szczególnie w witaminę B3, czyli niacynę, która znajduje się w zewnętrznej warstwie zboża) magnez, selen, mangan oraz miedź. W Polsce kasza jęczmienna i czasami pęczak wykorzystywane są głownie do przygotowania tradycyjnego krupniku. A przecież receptą na pełnowartościowe posiłki dziecka mogą być na przykład warzywne kaszotta przygotowane właśnie z pęczaku lub kaszy jęczmiennej.
Zboża glutenowe i bezglutenowe
Zboża zawierające gluten to pszenica (kasza manna, orkiszowa), jęczmień, żyto. Do zbóż bezglutenowych należą m.in. ryż, kukurydza, gryka, proso, amarantus, komosa ryżowa27Przetaczek-Rożnowska, I., Bubis, E., Zboża bezglutenowe alternatywą dla osób chorych na celiakię. Kosmos, 2016, 1, 65, 127-140.. Owies również możemy zaliczyć do zbóż bezglutenowych, ale tylko w sytuacji wyboru produktów z produkcji kontrolowanej, gdzie nie ma możliwości zanieczyszczenia innymi zbożami28Harasym, J., 2011. Obecny status owsa w diecie bezglutenowej. Engineering Sciences & Technologies/Nauki Inzynierskie i Technologie, 3, 57-70..
W jakiej formie podawać zboża?
Wybierając zboże dla dziecka, warto pamiętać o jego odpowiedniej jakości i bezpieczeństwie. Młody organizm w okresie 1000 pierwszych dni życia jest bowiem wyjątkowo wrażliwy na wypływ czynników zewnętrznych, w tym spożywanej żywności29Socha P. i wsp., Raport Bezpieczeństwo żywności a potrzeby żywieniowe niemowląt i małych dzieci, Warszawa 2015. Ta przeznaczona dla dorosłych może zawierać pozostałości szkodliwych substancji w ilościach nieodpowiednich dla maluszka, w przypadku zbóż główne zagrożenie stanowią toksyny pleśniowe30Socha P. i wsp., Raport Bezpieczeństwo żywności a potrzeby żywieniowe niemowląt i małych dzieci, Warszawa 2015. Zgodnie z prawem31Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego i środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała oraz uchylające dyrektywę Rady 92/52/WE, dyrektywy Komisji 96/8/WE, 1999/21/WE, 2006/125/WE i 2006/141/WE, dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/39/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 41/2009 i (WE) nr 953/2009. produkty dla niemowląt i małych dzieci musza spełniać dużo bardziej rygorystyczne normy jakości niż żywność ogólnego spożycia. Gwarancją dopasowania do potrzeb niemowlęcia są kaszki przeznaczone specjalnie dla najmłodszych ze wskazaniem wieku na opakowaniu – są w pełni bezpieczne dla dziecka, a ich konsystencja jest dopasowana do etapu rozwoju. Kupując żywność przeznaczoną dla niemowląt i małych dzieci rodzic ma pewność, że korzysta z produktów najwyższej jakości- naturalnych, mało przetworzonych (bez konserwantów, sztucznych barwników, wzmacniaczy smaku i aromatu), pochodzących z kontrolowanych upraw i hodowli32Poradnik żywienia niemowląt, Medycyna Praktyczna, Kraków 2014.
